تبیان، دستیار زندگی
دردوره پهلوی دوم ما شاهد تحولاتی هستیم كه از آن می توان به نوعی مدرنیزاسیون و تحول درجامعه پیشین ایران تعبیر كرد. این تحولات ، كه عمدتاً در حوزه اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی حادث شد، به تغییرات بنیادی در ساختار اقتصادی و اجتماعی كشور منجر شد.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مدرنیزاسیون دردوره پهلوی دوم


 دردوره پهلوی دوم ما شاهد تحولاتی هستیم كه از آن می توان به نوعی مدرنیزاسیون و تحول درجامعه پیشین ایران تعبیر كرد. این تحولات ، كه عمدتاً در حوزه اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی حادث شد، به تغییرات بنیادی در ساختار اقتصادی و اجتماعی كشور منجر شد.

پهلوی

1- برون زایی الگوی مدرنیزاسیون :

دریك ارزیابی كلی ، یكی ازویژگی های مهم الگوی نوسازی دراین دوره را برون زایی آن باید ذكر كرد. به این معنی كه جهت گیریهای اصلی آن، تامین منافع و نیازهای كشورهای دیگر از جمله كشور مركز می باشد. در این ارتباط باید گفت كه اولاً برنامه مدرنیزاسیون در ایران در دوره پهلوی دوم با فشار عوامل خارجی و مخصوصاً آمریكاییان مطرح شد و با كمك مالی ، فنی و فكری آنها و عمدتاً در حوزه اقتصادی و فرهنگی به اجرا درآمد و بنابراین اهداف و جهت گیریهای كلان آن متناسب با اهداف مورد نظر امریكا در جهان سوم ، بعد از جنگ جهانی دوم ( به منظور حفظ هم پیمانان غرب در مقابل كمونیست ها ) بود كه در قالب حمایت از الگوی ارائه شده از سوی مكتب مدرنیزاسیون انجام می شد.

براساس این الگو و توصیه های مذكور ، كمك به برنامه ریزی برای مدرنیزاسیون ایران بعد از جنگ جهانی دوم آغاز شد و بعد از كودتای 28 مرداد 1332 و استقرار كامل نفوذ امریكا در ایران این روند تشدید شد. در مجموع با كمك این الگو، اقتصاد ایران در بازار جهانی سرمایه داری ادغام شد و بخش خصوصی به صورت بخشی از سرمایه داری جهانی یا در واقع به صورت كارگزار یا عامل چند ملیتی ها در داخل كشور در آمد.(1) و شیوه تولید را از سرمایه داری نسبتاً ابتدایی و متكی بر كشاورزی دراوایل دهه 1950 به یك سرمایه داری سهامی رو به رشد صنعتی كه در دهه 1970 متكی بر نفت بود، تغییر داد. این سرمایه داری را می توان " سرمایه داری وابسته " دانست .

ثانیاً روند مدرنیزاسیون در ایران به شدت متاثر از درآمدهای نفتی و صادرات نفت به خارج بود كه این امر نیزتاكید ی بود بر برون زایی و الگوی توسعه در ایران ، در اثر وقوع جنگ اعراب و اسرائیل افزایش در آمدهای نفتی در اوایل دهه پنجاه نقش مهمی را در تشدید روند این نوع مدرنیزاسیون ایفا كرد. برخی از محققین معتقدند كه افزایش قیمت نفت در این مقطع ، تلاشی بود كه از سوی آمریكاییان به منظور تامین مالی كشورهای هم پیمان ازجمله ایران و پیشبرد برنامه های توسعه آنها انجام می گرفت . به نظر آنان تقویت مالی این كشورها در نهایت دلارهای نفتی را به سوی غرب سرازیر می كرد و موجب تامین منافع غرب می شد(2) . در مجموع دو عامل وابستگی مدرنیزاسیون در اهداف و درآمدهای وابسته به خارج به خوبی از برون زایی الگوی مدرنیزاسیون خبر می دهد.

براساس این الگو و توصیه های مذكور ، كمك به برنامه ریزی برای مدرنیزاسیون ایران بعد از جنگ جهانی دوم آغاز شد و بعد از كودتای 28 مرداد 1332 و استقرار كامل نفوذ امریكا در ایران این روند تشدید شد

2- ناموزونی الگوی مدرنیزاسیون :

تحلیل گران سیاسی – اقتصادی از پدیده ناموزونی به عنوان مهمترین ویژگی اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی ایران در این دوره یاد می كنند . به نظر این گروه ، توسعه ناموزون از عوارض وابستگی است كه تجلیات مختلفی دارد مانند : گسیختگی ، از ریخت افتادگی و نا برابری . بر این اساس ناموزونی ، تركیبی از سه پدیده گسیختگی ، از ریخت افتادگی و نا برابری است كه در نتیجه شركت فرو دستانه در تقسیم بین المللی كار، عارض فرآیند توسعه كشور پیرامونی می شود.(3)

گسیختگی به این معناست كه عناصر و اجرای مختلف یك سیستم ( بخش اقتصادی ، سیاسی ، تكنولوژیك ، فرهنگی ) با یكدیگر پیوند غیرارگانیك دارند. مهمترین خصوصیت این نوع توسعه آن است كه در بعد اقتصادی به جای اینكه تعامل اقتصادی در خدمت هماهنگی میان بخشها و رشته های مختلف اقتصادی در داخل جامعه باشد و از این طریق مهمترین خصوصیت عقب ماندگی یعنی تعدد ساختی صورت بندیهای اجتماعی را از بین ببرد، به صورت جهشی و ناموزون به عنوان پاسخ مستقیم و عجولانه به بحرانها و بن بستها ، از طریق تجارت خارجی و آن هم با دریافت تكنولوژی بسیار پیشرفته از كشورهای مركزی سرمایه انجام می گیرد.(4)

پهلوی

2-1- ناموزونی اقتصادی : برخی از نویسندگان در مورد ایران معتقدند كه افزایش وابستگی ایران به نظام جهانی و افزایش در آمد نفت مخصوصاً در دوره 57-1342 نقش مهمی دراین ناموزونی داشته است . به نظر این گروه در آمد نفت اگر چه خون زیادی را به پیكر نظام شاهنشاهی تزریق نمود، این خون حامل ویروس های بود كه مصونیت ذاتی سیستم را در مقابل عوامل تهدید كننده بشدت كاهش داد و علایم بالینی ناموزونی یعنی گسیختگی ، از ریخت افتادگی ، و نابرابری به طور روز افزونی در آن خود نمایی می كرد و مسیر توسعه را در ایران از روندی طبیعی و درون زا به سمت اقتصادی مصنوعی و گلخانه ای سوق داد . هرنوع برنامه ریزی موكول به قیمت نفت و كشش بازار جهانی بود و عوامل اصلی مدل توسعه خارج از اراده دولت رقم می خورد.

هم سرمایه داران ایرانی و هم خارجی بودند كه باید به سمت فعالیت های تجارت زود بازده بروند. همه رشته ها وبخشهای اقتصادی به سمت فعالیت های غیرمولد و انگلی كشیده شد، سرمایه های خارجی و داخلی عموماً به قسمت فعالیت های غیرمولد اقتصادی گرایش پیدا كرد. مجموعه این عوامل ، ناموزونی بخش های مختلف اقتصادی و پیامدهای آن را به خوبی نشان می دهد . گسترش این ناموزونی نه تنها در بخش اقتصادی به چشم می خورد بلكه در ساخت اجتماعی و سیاسی نیز مشهود است.

2-2- ناموزونی اجتماعی : دراین رابطه صاحبنظران سیاسی – اجتماعی معتقدند كه ناموزونی ساخت اجتماعی یكی ازویژگی های كشورهای جهان سوم است. به نظر این گروه در این كشورها نافرمانی میان انقلاب بهداشتی و انقلاب صنعتی باعث شد كه نرخ رشد جمعیت ازنرخ رشد صنعتی اقتصادی جلو بزند و حجم عظیمی از نیروهای ذخیره كار، كه از اقتصاد سنتی و معیشتی كنده شده بودند، جذب قطب صنعتی نشده و اولین علایم ناموزونی درساخت اجتماعی را پدید آورند. این امر با پیامدهای دیگری همچون پهن بودن قاعده هرم جمعیت و جوانی آن ، پایین بودن شاخص امید به زندگی و نرخ بالای مهاجرتهای داخلی همراه است.(5)

تبلور این ناموزونی ها در ساختار اجتماعی به خوبی در ایران نیز مشهود است؛ به طور كه كندی شكل گیری طبقات و لایه های اجتماعی ، عدم انفكاك ساختاری طبقات از یكدیگر ، گستردگی  طبقات میانی وابسته به بخش عظیم خدمات و بخش غیر رسمی ، رشد بی سابقه طبقه متوسط جدید در پرتو نظام آموزشی نسبتاً فراگیر، گسترش مهاجرت های داخلی و پیدایش اقشار وسیع حاشیه تولید، پیدایش انبوه بیكاران ناشی از نرخ رشد بالایی جمعیت و پیشی گرفتن روند شهرنشینی برصنعتی شدن و ... همگی نشانه هایی از این ناموزونی می باشند.

براین اساس ساخت اجتماعی ایران در اثر مدرنیزاسیون ساختی ناموزون شد كه نا برابری ، گسیختگی و از ریخت افتادگی از ویژگی های عمده آن بود.

2-3- ناموزونی سیاسی :دراین دوران ناموزونی مدرنیزاسیون در حوزه سیاسی نیز علایم خود را نشان می دهد . دراین ارتباط می توان از سكتاریسم مفرط دولت و احزاب سیاسی،‌رشد گسترده دولت در مقابل كم رمقی نهاد های جامعه مدنی ، انحراف از معیارهای عقلانی بروكراسی و ناكاركردی نظام پارلمانی و حقوقی به عنوان مظاهر این ناموزونی نام برد.(6)

وضعیت درحال تحول ایران نیز نشان می داد به میزانی كه از توان دولت در پاسخگویی به نیازهای روز افزون جامعه كاسته می شد، گسترش دستگاههای سركوب در دستور قرار می گرفت

وضعیت درحال تحول ایران نیز نشان می داد به میزانی كه از توان دولت در پاسخگویی به نیازهای روز افزون جامعه كاسته می شد، گسترش دستگاههای سركوب در دستور قرار می گرفت . بررسی این فرآیند یكی از مهمترین وجوه ناموزونی ساخت سیاسی را ، كه دولت اصیل ترین عنصر آن به شمار می رفت روشن می كند . نهاد سلطنت حتی بخش عمده ای از نیروها و كادرهای ذخیره خود را به عدم مداخله در سیاست محكوم كرده بود.

در رژیم شاه ، اقتدار سیاسی در شخص شاه متمركز بود. او به كمك حدود 300 نفر از نخبگان سیاسی ، نظام را اداره می كرد. این نخبگان حایلی بین شاه و سایر طبقات اجتماعی بودند و همچون تسمه نقاله خط مشی های او را به مرحله اجرا در می آوردند. شاه برای حفظ نظام ، پایه را بر عدم مشاركت سیاسی گذاشت و در جهت بروكراتیزه كردن نظام گام برداشت . اما از آن سو در یمن آنكه سازمانهای لشكری و كشوری به طور مدام فعالیت توده های مردم را كنترل می كردند خود شاه به طور فزاینده ای اقتدارش را بر دیوانسالاری  لشكری و كشوری می افزود.

با شكست حزب رستاخیز ، كه آخرین تجزیه شاه برای نوعی نهاد سازی سیاسی از بالا بود ، معلوم شد كه پایه اجتماعی و ایدئولوژیك مشروعیت نهاد سلطنت بسیار ضعیف است و تحولات سالهای 56 و 1357 كه به انقلاب اسلامی انجامید ، این ضعف را به خوبی نشان داد .

پی نوشت ها  :

1-    ابراهیم رزاقی ، «الگوی توسعه برون زا و واژگونی نظام شاهی » ، مجموعه مقالات اولین سمینار انقلاب اسلامی و ریشه های آن ،ج2 ،قم: معارف ، 1374، ص 144 .

2-    رئیسی طوسی ، نفت و بحران انرژی ،تهران : كیهان ، 1363، ص 67 .

3-    سعید حجاریان ، ناموزونی فرآیند توسعه سیاسی در كشورهای پیرامونی ،‌مجله راهبرد، شماره 2 (زمستان 72)،ص38

4-    تیلمان اورس ، ماهیت دولت در جهان سوم ، ترجمه بهروز توانمند ، تهران : آگاه ،1362 ، ص 71.

5-    سعید حجاریان، همان ، ص 43 .

6-    همان ،ص66.

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان