قرآن، جهانی شدن و هویت مجازی نسخه متنی

قرآن، جهاني شدن و هويت مجازي

سيد حسن عصمتي

آنچه از نظر خوانندگان گرامي ميگذرد، مقالهاي است با عنوان " قرآن، جهاني شدن و هويت مجازي" نوشته آقاي سيد حسن عصمتي كه امسال در شانزدهمين كنفرانس بين المللي وحدت اسلامي ارائه شد.

آقاي عصمتي دانشجوي دكتري علوم قرآن وحديث دانشگاه امام صادق عليه السلام و كارشناس ﻣﺴﺆول مطالعات اسلامي مركز مطالعات فرهنگي بين المللي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي است.

قال الله تعالي "ولا تقف ما ليس لك به علم ان السمع و البصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسئولا و لاتمش في الارض مرحا" (سوره اسرا – آيههاي 36 و 37)

خداوند متعال ميفرمايد: " و چيزي را كه به آن علم نداري دنبال مكن، زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد و بر روي زمين (جهان خويش) با نخوت راه مرو".

چكيده:

انسان عصر خويشتن بودن از آموزههاي فكري مهمي است كه دين مبين اسلام، انسان را به آن توجه داده است. قرآن كريم عليرغم اصالت بنياديني كه دارد، از تازگي و طراوت هميشگي برخوردار است. انسان معاصر به ويژه پيروان قرآن كريم، در عصري زندگي ميكنند كه پديدههاي فكري جديد آنها را احاطه كرده است و در بسياري از زمينهها ايشان را دچار چالشهاي اقتصادي، سياسي و فرهنگي نموده است. از اين پديدههاي فرهنگي معاصر، پديده و فرآيند " جهاني شدن" و "هويت مجازي" كه از پيامدهاي عصر مدرنيته و پيشرفت رسانههاي ارتباطي است، از اهميت بسياري برخوردار است.

اين مقاله كه روش توصيفي – تحليلي را دنبال ميكند، در پي آن است تا فهم نگارنده را از برخي آيات قرآن كريم پيرامون دو پديده فوق الذكر ارائه دهد.

واژههاي كليدي: قرآن كريم، جهاني شدن، هويت مجازي، انسان معاصر، فرهنگ ديني.

"چه آسان مينمود اول غم دريا به بوي سردغلط كردم كه اين طوفان به صد گوهر نميارزد" حافظ

مقدمه:

جهاني شدن يكي از جريانهاي فكري عصر مدرنيته و نوآوري است كه در سه حوزه اقتصاد، سياست و فرهنگ، موجهاي پرتلاطمي را به راه انداخته است و بسياري از بومهاي فكري جوامع بشري را به چالش كشانده است و براساس قانون " ظرفهاي مرتبط" اين جريان هم در كشورهاي پيشرفته و هم در كشورهاي در حال توسعه، به گونهاي ﺗﺄثيرگذار بوده است.

آنچه در اين نوشتار خواهدآمد، ديدگاه نويسنده آن در به تصوير كشيدن فهم خويش از برخي آيات قرآن كريم پيرامون چگونگي رويكرد انديشمندان معاصر، بلكه معتقدان به الهيات جهاني ، در برابر پديده "جهاني شدن" و "هويت مجازي" آنهم در حوزه فرهنگي آن، به ويژه "فرهنگي ديني" است. برخي از محققان، تشكيل " فرهنگ جهاني" را از آرمان هاي ليبراليسم ميدانند كه امكان تحقق آن با "پلوراليسم ديني " بيشتر است.

كليد ورود به هزاره سوم

انديشمندان و نظريه پردازان معاصر معتقدند كه تفكر "جهاني شدن" از انديشههاي كليدي ورود انسان معاصر به هزاره سوم ميلادي است .

جهاني شدن مشتمل بر امواجي است كه به نظر ميرسد نظم برآمده از عصر مدرنيته را دستخوش تغيير و دگرگوني نموده است. خيزش اين موج را به سالهاي 1980 و 1990 ميلادي ميرسانند كه موجب تغييرات بنيادين سياسي، اجتماعي و اقتصادي به ويژه پس از پايان جنگ سرد، شده است.

نمودهاي اين جريان شتابان را در حوزههاي مختلف ميتوان آشكارا ديد. در سال 1380 شمسي كه در قالب هيأتي از مجمع تقريب مذاهب اسلامي به سنگال (شرق أفريقا سفري داشتم، در كنار اقيانوس اطلس بناي يادبود ورود سنگال به هزاره سوم را مشاهده كردم. مردم قاره آفريقا نيز تلاش ميكنند تا براي خويش جايگاهي در اين فرآيند جهاني، به دست آورند و خويش را مطرح كنند.

به هم تنيدگي جهاني

پس از پيدايش "انقلاب اطلاعات و ارتباطات" شاهد يك نوع " به هم تنيدگي" و ارتباط تنگاتنگ جوامع بشري در سه حوزه اقتصاد، سياست و فرهنگ است و پيامدهاي هر يك از اين حوزهها در بومهاي مختلف جغرافيايي، در جوامع ديگر اين "دهكده جهاني" ﻣﺆثر است.

نكته مهم اين است كه اگر با دقت فلسفي به مسأله نگاه كنيم، اين به هم تنيدگي جهاني در دو حوزه اقتصاد و سياست نيز، براساس مباني فرهنگي خاص هر يك از نظريه پردازان اقتصادي و تئوريسينهاي سياسي آن ميباشد. اين اهميت مبنايي فرهنگ را ميتوان در اصطلاحات "توسعه و فرهنگ" و "ديپلماسي فرهنگي" پيگيري كرد.

اين به هم تنيدگي جهاني از يكسو، موجب افزايش معرفت بشري و از ديگر سو، سبب تشديد روابط اجتماعي بين الملل و بروز درگيري ها و اصطكاك در حوزههاي مختلف اقتصادي، سياسي و فرهنگي شده است و برخي از نظريه پردازان را به ارائه تئوريهاي خشونت گرا كشانده است.

صاحب نظران عرصه انديشه و تفكر معتقدند كه تضارب آرا و انديشههاي تقابل جهانبينيها و ايدئولوژيها كه امر مطلوبي است، نبايد به خشونت گرائيده شود، بلكه بايد با "گفتگوي مسالمت آميز " به زايش انديشههاي متعالي كمك كرد. جهان معاصر ثابت كرده است كه به جاي " برخورد تمدنها" ، "گفتگوي تمدنها" گزينه مناسبتري است.

جهاني شدن در نگاه دين

از اين نكته نبايد غفلت ورزيد كه ما مدعي نيستيم كه پديدههاي معاصر مانند " جهاني شدن يا "هويت مجازي" و مانند آن با همين "بار معنايي " و شبكه مفهومي آن در عصر حاضر در متون مقدسي مانند قرآن كريم آمده است; بلكه معتقديم كه پديدههاي فكري هر عصري، مباني معرفتي خاص خود را دارند كه ناشي از جهانبينيها و ايدئولوژيهاي حاكم بر آنهاست. ما بر اين باوريم كه قرآن كريم مبادي فكري و نظري قوي، پخته و جامعي دارد كه اگر به زبان روز استخراج و تبيين شود، ميتواند چراغي فروزان فرا راه انسان معاصر باشد. البته كتب مقدس ديگر نيز مانند عهدين، ادعاي ارائه اين مبادي را دارند، اما مقايسه مباني فكري قرآن كريم با ديگر متون مقدس، برتري بي چون و چراي قرآن را ثابت ميكند.

واژه "جهاني از ﻣﺆلفههاي مبنايي زبان ديني متون مقدس است. تأمل در "اهداف غايي و تبييني دين" ما را با "جهان بودن" اهداف ديني آشناتر ميكند. نياز انسان معاصر به دين نيز دلايلي دارد كه دقت در آن" جهاني" شدن او را ميرساند. اين اهداف عبارتند از: نياز خرد به درك حقايق بزرگ هستي، نياز فطرت بشري، نياز انسان به بهداشت رواني، نياز جامعه انساني به انگيزهها و ضوابط اخلاقي.

يك فكر، يك سراب

در دوره اقتدار كمونيسم اين تفكر دامن زده ميشد كه دين افيون تودههاي مردم است، ولي بطلان اين مطلب ثبات شد. اكنون نيز برخي اين سراب فكري را دنبال ميكنند و معقتدند كه در عصر مدرنيته و انفجار اطلاعات و درهم آميختگي فرهنگها، دين به انزوا كشيده خواهد شد. اما بايد گفت كه در عصر مدرنيته نيز انفجار اطلاعات و ارتباطات ملي و بين المللي نه تنها دين را به حاشيه نرانده است، بلكه آن را در متن دغدغههاي روحي بشر معاصر قرار داده است و انسان معاصر بيش از هر زمان ديگر به دين و آموزههاي ديني، احساس نياز ميكند.

جورج ويگل ، نظريه پرداز آمريكايي معتقد است كه ما امروز شاهد شكل گيري نوعي حركت فراگير احياگرانه ديني، در تلاش براي "سكولاريسم زدايي از جهان" هستيم ما اكنون در سايه يك واقعيت اجتماعي به سر ميبريم، واقعيتي كه در آن موانع سابقاً تأثير گذار در مسير ارتباطات ديگر وجود ندارد. حتي گسترش اخير وسايل ارتباطات، سبب گسترش انواع تشكلهاي مذهبي ملي و فراملي نيز شده است. دين چگونه به انزوا كشيده ميشود، حال آنكه " همزاد بشر" است.؟

انسان و دين، دو همزادند و نهاد دين به قدمت حيات انساني پيشينه دارد. تازهترين تحقيقات ميداني بيش از 95 درصد مردمان را از شرق تا غرب عالم، ﻣﺆمن به خداوند نشان ميدهد. از همين رهگذر، دين و پيشينه دين باوري آدميان را نيز ميتوان به بلنداي عمر بشر برآورد كرد، بر پايه اين واقعيتهاي عيني و مفروض است كه تعريف انسان از " موجود انديشهگر" و يا " سياست ورز" به موجود " دين ورز" موجهتر مينمايد و طرفداران بيشتري در ميان جامعهشناسان و انسان شناسان دارد.

دين شيوه و مرام زندگي است ، به ويژه دين مبين اسلام كه در آيات مباركه قرآن كريم، دين را به معني راه و روش كامل زندگي انسان معرفي كرده است "ان الدين عندالله الاسلام" .

حال اگر دين راه و روش زندگي آدمي است، آيا انسان ميتواند حتي يك لحظه بدون راه و روش زندگي كند؟ تنها اين نكته ميماند كه كد ام دين را بپذيرد و چه طريقي بپويد؟

قرآن و جهاني شدن

قرآن كريم وحي نامه الهي است كه براي هدايت نظري و عملي انسان در همه عصرها آمده است. در روايات اهل بيت عليهم السلام آمده است كه قرآن و معارف بلند آن در هر زمان نو و تازه است، همانند خورشيد و ماه كه هميشه و براي همه زمانها نورافشاني دارد.

پيامبر گرامي حضرت محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) پيام قرآني خود را كه همان وحي الهي است، با ويژگي "ابديت" براي تمامي "بشريت" اعلام كرده است و از زبان قرآن فرموده است: " يا ايها الناس اني رسول الله اليكم جميعاً" اي مردم (اي جهانيان) همانا من فرستاده خدايم به سوي همه شما واژه "رسول" و "جميعاً" نشان دهنده جهاني بودن آنگاه جهاني شدن قرآن كريم و معارف متعالي آن است. قبلاً متذكر شديم كه اين سخن به معني وجود پديده "Globalization" در قرآن نيست، بلكه به معني جهاني بودن فرهنگ قرآني در عصر " جهاني شدن" است چرا كه، " جهاني شدن" در حوزه امروز، بيش از حوزههاي ديگر، جدي است.

در آيات بسياري از قرآن كريم، از واژههاي بين المللي (با تسامح در تعبير) استفاده شده است. يكي از اين واژهها "عالمين" است كه 72 بار در قرآن آمده است. مانند " و ما ارسلناك الا رﺣﻤﺔ للعالمين" . جالب است كه براساس گزارش قرآن، پيامبر الهي در زمانه خويش، هر كدام، بر " جهاني بودن" رسالت خود تأكيد كردهاند; مثل " ان الله اصطفي آدم و نوحاً و آل ابراهيم و آل عمران علي العالمين" مرحوم علامه طبرسي در تفسير آيه " الحمد لله رب العالمين" ميگويد: اهل كل قرن من كل صنف سمي عالماً مرحوم رشيد رضا نيز از شيخ محمد عبده نقل ميكند كه گفته است: " و يوثر عن جدنا الامام جعفر الصادق عليه الرضوان ان المراد به الناس فقط كما يدل علي هذا (تاتون الذكران من العالمين)"

قرآن نداي توحيد، وحدت انسان و كثرت گرايي تمدني و زباني را در جهان سر ميدهد . خداوند متعال ميفرمايد: " و من آياته خلق السموات و الارض و اختلاف السنتكم و الوانكم" (روم – 14) و از نشانه هاي (قدرت) او آفرينش آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاي شما و رنگهاي شماست. قرآن كريم اين تكثر زباني را كه برخي منشأ تكثر تمدنها ميدانند سبب "برخورد تمدن" نميداند، بلكه آن را راهي طبيعي براي " افزايش معرفت بشري" و حاصل شدن " سعادت و رفاه" جهاني ميداند.

قرص دين!

توماس هابز فيلسوف معروف انگليس، گفته است; " دين قرصي است كه بهتر است بي آنكه بجوند، آن را ببلعند" . اين سخن براي ديني كه مايههاي فكري قوي و جهاني نداشته باشد، صحيح است اما درباره دين مبين اسلام، هيچگونه صحتي ندارد. قرآن كريم به پيروان خويش بلكه به پيروان اديان، توصيه ميكند كه تا معارف ديني خود را كاملاً نجويده و حلاجي نكردهاند، نپذيرند.

"ولاتقف ما ليس لك به علم" و چيزي را كه به آن علم نداري، دنبال مكن.

قرآن كريم توصيه ميكند تا خداوندگاران عرصه فكر و انديشه، دندانهاي عقل خويش را تيز كرده و انديشههاي قرآني را كاملاً هضم نمايند و مطمئن باشند كه خوراك فكري بهتر از قرآن نخواهند يافت.

" قل لئن اجتمعت الانس و الجن علي أن يأتوا بمثل هذا القرآن لا يأتون بمثله و لوكان بعضهم لبعض ظهيرا"

قرآن و فرهنگ جهاني

مرحوم علامه طبرسي به هنگام بحث از " ضرب الأمثال " قرآني و بيان فلسفه آن ميگويد: "وضرب الأمثال ، انما هو جعلها لتسير في البلاد يقال ضربت القول مثلاً و أرسلته مثلاً" : ايشان معتقد است كه تأكيد بر سير و انتقال فرهنگ قرآني بر سرزمينها و به عبارت امروزي، جهاني شدن آن است. خود قرآن نيز ميفرمايد: " ولقد ضربنا للناس في هذا القرآن من كل مثل" .

در بيان اعجاز قرآن، ديدگاههاي متعددي ارائه شده است. يكي از اين نظرات كه نويسنده اين نوشتار به آن تمايل دارد، اعجاز قرآن در زمينه علوم و معارف قرآن است ; البته شكي در اعجاز ساختاري و بياني قرآن نيست، اما آن جنبه از اعجاز قرآن كه قابل دفاعتر است، اعجاز معارف آن است و به نظر نويسنده در فرآيند پديده جهاني شدن در عرصه فرهنگ، فرهنگ قرآني بسيار قابل طرح و نظريه پردازي است.

صاحب نظران معتقدند كه دين و فرهنگ ديني در جهان امروز به صورت مقولهاي كليدي براي شناخت جامعه جهاني درآمده است .

قرآن و هويت مجازي

استفاده افراد از انواع ابزارهاي الكترونيكي نظير اينترنت، ماهواره و رايانه، باعث بسط و گسترش " الگوهاي رفتاري" مشابهي در سطح جهاني شده است كه عموماً از آن با عنوان " هويت مجازي" ياد ميشود

اين نكته قابل توجه است كه فرهنگ فعلي حاكم بر انواع ابزارهاي ارتباطي به ويژه اينترنت و ماهواره، براي كاربراني كه بنيه فكري قابل توجهي نداشته باشند، "هويتزا" است نه "هويت ساز" چرا كه "ارزشهاي زندگي" كه دين مطرح ميكند بر آن حاكم نيست. " هويت انساني" ، "قرباني" "هويت ماشيني" شده است. از طرف ديگر خود پديده " جهاني شدن" از يك سو دامي است كه بايد به آن توجه كرد.

پديده " جهاني شدن" در حوزه فرهنگ، عرصه مناسبي براي تبادل افكار افراد بشر فراهم آورده است. قرآن كريم به نوع انسان توصيه ميكند كه در عرصه تبادل افكار (استماع قول) از قبول كوركورانه آن پرهيز كنند و به سخناني گوش هوش، فرا دارند كه " نداهاي توحيدي" داشته باشند و با تعقل و تفكر خود، گزينشي أحسن از اين افكار را رقم بزنند. در اين آيه شريفه دقت فرماييد: " والذين اجتنبوا الطاغوت ان يعبدوها و انابوا الي الله لهم البشري فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك الذين هداهم اللهواولئك هم اولوا الالباب " . و آنان كه خود را از طاغوت (اقتصاد ، سياسي و فرهنگي) به دور ميدارند تا مبادا او را بپرستند و به سوي خدا بازگشتهاند آنان را مژده باد،

پس بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن گوش فرا ميدهند و بهترين آن را پيروي ميكنند، اينانند كه خدا ايشان را راه نموده و اينانند همان خردمندان.

مرحوم شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسي (د. 46 ه) در تفسير اين آيه آورده است: بشارت (سعادت و رفاه) براي بندگاني است كه با تمام وجود به آيات قرآن (كتاب هدايت بشر) و نداهاي توحيدي گوش داده، از آموزههاي ديني (عقل و شرع) تبعيت كنند.

مرحوم علامه طباطبايي(د. 1402 ه) نيز در تفسير "يستمعون القول" آن را به حق جويي و كمال طلبي انسان تقسير ميكند .

بنابراين گرچه رسانههاي جمعي و فنآوريهاي ارتباطي و اطلاعرساني، بشر امروز را با " تودهاي شناور" از افكار مختلف كه دربردارنده "هويتهاي مجازي" گوناگون است، مواجه كرده است. اما توصيه قرآن كريم در " مثل" اين موارد تأكيد بر " قدرت گزينشي" انسان و پرهيز او را پذيرايي " هويتهاي مجازي" غير واقعي است كه با " فطرت بشري" و " علت غايي" دين منافات دارد. درست است كه ما در عصر " جهاني شدن" و " انفجار اطلاعات" با " واقعيتها"ي بسياري رودررو هستيم اما بدون " تبيين غايي" اين " واقعيتها" با تودهاي انبوه از " واقعيتهاي بيمعنا" مواجه هستيم.

نتيجه:

آنچه در اين نوشتار آمد، تلاشي فكري براي الهام پذيري از معارف قرآن كريم در چگونگي استخراج نكاتي پيرامون دو جريان فكري معاصر " جهاني شدن" و "هويت مجازي" بود و اشاره شد كه اين كتاب آسماني، انسان معاصر، بلكه همه انسانها را در طول تاريخ به دو مطلب " آگاهي همه جانبه" پيدا كردن و "گزينش أحسن" رهنمون كرده است.

اين دو نكته، انسان معاصر را دربرخورد با پديده " جهاني شدن" و "هويت مجازي" و كاربرد صحيح آن ياري ميرساند و به او حق حاكميت بر سرنوشت خويش در همه زمينههاي اقتصادي، سياسي و فرهنگي ميدهد.

طوسي، ابوجعفر، التبيان في تفسير قرآن، ج9، ص 17، تحقيق 47-قصير العاملي، مكتب الاعلام الاسلامي، 1409 ، بي جا.

ر.ك: باربور، ايمان، علم و دين، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، 19-مركز نشر دانشگاهي، تهران، 1362.

1- "Globalization".

2- Universal theology.

3- Religions Culture.

3-(3 الف) فصلنامه پژوهشهاي قرآني به شماره 31، مقاله " قرآن و كثرت گرايي ديني"، نوشته سيد حسين هاشمي.

4- دي كليي و فيل مارفيت، جهاني شدن و جهان سوم، ص 123، ترجمه شيخ عليان و نورايي، وزارت امور خارجه، 1380

5- هينس، جف، دين، جهاني شدن و فرهنگ سياسي در جهان سوم، ص 19، انتشارات پژوهشكده مطالعات راهبردي، چاپ اول، تهران 1381.

6- Information and communications revolution

7- Global village

8- Culture and Development

9- Cultral Diplomacy

10- ر.ك.:: هانتينگتون ، ساموئل پي، برخورد تمدنها و بازسازي نظام جهاني، ترجمه محمدعلي حميد رفيعي، دفتر پژوهش هاي فرهنگي تهران، 1378.

11- مطهري، مرتضي، پيرامون جمهوري اسلامي ، ص 12، انتشارات صدرا، تهران، 1377.

12- Clash of Civilizations.

13- Dialogue Among Civilization.

15- ر.ك: بوكاي، موريس، مقايسهاي ميان تورات، انجيل، قرآن و علم ، ترجمه ذبيح الله دبير، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران 1364 و كتاب "بازشناسي قرآن" از پروفسور برك، ترجمه آقاي افتخارزاده.

16- ر.ك: استيس، والتر، دين و نگرش نوين، ترجمه خليلي.

17- قرضاوي، يوسف، دين و نگرش نوين، ترجمه خليلي.

18- هينس، جف، دين، جهاني شدن و فرهنگ سياسي در جهان سوم، ص 13.

20- Gorge Wiegle

21- هينس، دين، جاني شدن و فرهنگ سياسي در جهان سوم، ص 19.

22- فصل نامه پژوهشهاي قرآني، شماره 31، سال 1381 ، مقاله قرآن و كثرت گرايي ديني، سيد حسين هاشمي.

23- ورنرمنسكي و همكاران، اخلاق در شش دين جهان، ص 19، ترجمه محمد حسين وقار، انتشارات اطلاعات، تهران ، 1378.

24- مودودي، ابوالاعلي، الدين القيم، ص 5، دارالفكر، بيروت، بيتا.

25- آل عمران- 19.

26- مجلسي، بحار الانوار، ج10، ص 77.

27- اعراف – .158

28- انبياء – 107.

29- آل عمران- 33.

30- طبرسي، مجمع البيان، ج1، ص 56.

31- محمد رشيد رضا، تفسير المنار، ج1، ص 68.

32- فصلنامه پژوهشهاي قرآني، شماره 31، سال 1381، مقاله "اديان از منظر قرآن" به نوشته دكتر محمد ايوب، ترجمه مجيد مرداد، ص 143.

33- ـ كلمه "لتعارفوا" در آيه شريفه: " يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثي و جعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا" (حجرات – 13) اين معني را ميرساند.

34- در آيه " ان اكرمكم عندالله اتقاكم" (حجرات 130) تقوي را مطرح فرموده است و در آيه " ان للمتقين مفازاً " (نبأ – 31) اين سعادت و رفاه را بيان فرموده است.

35- استيس، والتر، دين و نگرش نوين، ص 250.

36- اسراء – 36.

37- برداشتي تصويري از "أفلايتدبرون القرآن" (نساء – 82) ميباشد.

38- اسراء – 88.

39- طبرسي، مجمع البيان، ج1، ص 133.

40- روم – 58 و زمر – 27.

41- ر.ك: شيخ مجتبي قزويني ، الفرقان في نبوﺓ القرآن.

42- ري كيلي، جهاني شدن و جهان سوم، ص 236.

43- Figurative Identify

44- هينس، جف، دين ، جهاني شدن و فرهنگ سياسي در جهان سوم، ص 12.

45- Values of Life

46- زمر – 17.- 18

48-باطبايي، محمد حسين، الميزان، ج17، ص 250، موﺳﺴﺔ النشر الاسلامي، قم، بي تا.

49- لستيس، والتر، دين و نگرش نوين، ص 242.