رمضان

واژه رمضان از «رمض» ramaz )) گرفته شده است كه به معناي شدت گرما از تابش خورشيد تابستان بوده است. و به نظر مي رسد كه ماه رمضان در اصل يكي از ماه هاي فصل تابستان و زمان شدت گرما در حجاز و عربستان بوده است. ولي سالياني بعد از بعثت و مقرر شدن روزه، به دلايلي كه به آن اشاره خواهد شد، اين ماه از فصل خود فاصله گرفت و منحصر به فصل تابستان نماند و در فصل هاي ديگر به چرخش در آمد.

به نظر مي رسد در سال هايي که روزه مقرر شد, ماه رمضان هنوز در ميانه ي تابستان ثابت بود. با توجه به گرماي طاقت فرساي حجاز در اين فصل, اکثر مردم روزها را بايد در سايه سار نخلي يا در پناه ديواري و سقفي استراحت مي کردند حتي گله هاي گوسفند در اين روزهاي داغ قادر به چريدن نبودند و بيشتر فعاليت هاي ضروري به شب موکول مي شد به ويژه سفر کردن.

بنا براين, ماه رمضان به گونه اي طبيعي، داراي روزهايي تقريبا غير فعال و باز دارنده از هرگونه فعاليت و شب هايي نسبتا زنده تر از روزها بوده است. شب ها نيز به دليل نبودن وسايل روشنايي کافي, شايد براي برخي كسان كه اهل تامل و انديشيدن بودند فرصتي بوده براي تامل در خويش. و همين مي توانست مقدمه اي باشد براي تبديل كردن اين زمينه ي طبيعي براي ايجاد مضامين و مناسكي ديني، و پديد آوردن و مبارك شمردن شب هايي كه به ليلة القدر مشهور شد.

رمضان در قرآن :

واژه ي رمضان تنها يك باردر قرآن آمده، براي بيان اينكه قرآن در اين ماه نازل شده است.(بقره آيه 185) در تاويل اين آيه نيز جاي سخن بسيار است. به ويژه آنكه مطابق روايات و گزارش تاريخ، آنچه ما به عنوان قرآن مي شناسيم در طي بيست و سه سال و به تدريج بر محمد رسول نازل شده است و نه در يك دوره ي يك ماهه. برخي مفسران برآن هستند كه ابتدا در ماه رمضان، كليت قرآن (طرح كلي قرآن) بر پيامبر نازل شده و سپس در طول بيست و سه سال به تناسب زمان و مكان و حوادث، آيات مربوطه به هر واقعه و حادثه، گشوده و مشروح گرديده است. اين همان چيزي است كه اصطلاحا آن را شأن نزول هم مي گويند. (در مورد معناي واژه نزول در قرآن به طور جداگانه خواهم نوشت)

پيوند ماه رمضان و روزه:

توصيه قرآن بر اينكه هركس اين ماه را درك كند بايد روزه بدارد(همان سوره بقره و همان آيه)، اين توصيه همراه است با موضوع نزول قرآن در اين ماه. به نظر مي رسد در اين آيه لايه ي ديگري از معناي نزول قرآن نيز گشوده مي شود و شايد منظور از نزول قرآن در اين آيه، نزول براي مردمان است. توضيح اينكه امساك از برخي خواسته هاي روزمره ي جسماني از يك سو، و تامل و تفكر و رياضت از سوي ديگر، روان آدمي را آماده مي كند تا آنچه بر محمد رسول نازل شده، بر او نيز آشكار گردد. و شايد تاويل ديگر از آن آيه كه گفت «قرآن، نزول يافته در ماه رمضان است» اشاره به همين باشد كه در اين ماه قرآن بر مردمان اهل صوم (روزه) آشكار مي شود. به ويژه آنكه در اين آيه سخني از اين نيست كه بگويد ما قرآن را بر محمد نازل كرديم بلكه سخن از آن است كه اين قرآن با بياني آشكار مردم را راهبر مي شود براي فرق نهادن ميان چيزها.

فاصله پيدا كردن ماه رمضان از فصل هاي طبيعي:

ماه رمضان نهمين ماه در گاه شماري اعراب شمرده مي شد. بنا براين با پذيرفتن اينكه ماه رمضان در فصل گرما و شدت تابش خورشيد بوده است مي توان گفت كه آغاز سال هاي قمري در ميان اعراب آن روزگار تقريبا همزمان بوده با آغاز سال هاي ميلادي. و هميشه اين ماه در فصل گرماي تابستان فرا مي رسيده است.

فصل ها داراي منشاء خورشيدي هستند، هر سال خورشيدي هم حدود 365 روز است. اما هر دوازه ماه در گاه شماري قمري حدود 355 روز مي شود. يعني ده روز كمتر از يك سال. بنا براين اگر هر دوازده ماه قمري را يك سال كامل فرض مي كردند به مرور ماه ها از فصل ها جدا مي شد. براي ثابت نگهداشتن ماه ها در فصول، و تطبيق هر ماه با فصل خودش ناگزير بودند از هر سه سال، يك سال آن را سيزده ماه محاسبه كنند كه به آن يك ماه افزوده شده «كبس( ( Kabs مي گفتند، يعني يك ماه قمري اضافي.

اهميت انطباق دادن سال هاي قمري با تقويم شمسي به جهت فعاليت هاي كشاورزي، بذر افشاني، و حتي انتطباق فعاليت هاي تجاري با فصل هاي طبيعي، امري ضروري بوده و هست[1].

اما در سوره ي توبه آيه 36 و 37 توصيه شد كه تقويم هرساله با همان گاه شماري قمري و فقط دوازه ماه باشد و نه بيشتر. يعني به حساب آوردن آن يك ماه افزوده در هر سه سال يك بار ممنوع شد. از آيات قرآن چنين بر ميآيد كه اعراب براي هجوم به برخي قبايل ديگر در ماه حرام، از اين شيوه استفاده مي كردند و يك ماه افزوده را به جاي آنكه در آخر سال به محاسبه در آورند به ميل خود جايگزين يكي از ماه هاي حرامي مي كردند كه قصد هجوم و غارت در آن ماه داشتند[2].

به اين گونه گاه شماري ديني، مقيد به فصل نماند و در همه ي فصل ها به چرخش درآمد و «رمضان» هم ديگر به معناي روزهاي گرم و تابش هرم آفتاب خوانده نشد.

[1] - توضيح بيشتردر اين مورد را مي توانيد در دايرة المعارف فارسي مصاحب، جلد اول تحت عنوان تقويم ببينيد.

[2] - براي توضيح بيشتر نگاه كنيد به تفسير الميزان سوره توبه آيات 36 و