راهنماي مصرف دارو در ماه رمضان

در بيماراني كه ناچارند در ماه رمضان دارو مصرف كنند ،پزشكان مي تواند داروهاي طولاني اثرتري تجويز كنند كه يك بار مصرف آنها در طول شبانه روز كفايت مي كند.

طي ماه رمضان كه نهمين ماه از تقويم قمري اسلامي است، مسلمانان بالغ موظف هستند در فاصله بين سپيده دم تا غروب آفتاب از خوردن هرگونه غذا، نوشيدني يا داروهاي خوراكي خودداري كنند. ماه رمضان ممكن است در هر يك از چهارفصل سال قرار بگيرد و بر همين اساس ساعاتي كه به روزه داري سپري مي شود بين 11 تا 18 ساعت در روز متغير خواهد بود. طي اين دوره زماني، الگوهاي مربوط به زندگي و عادت ها در هر كشوري متفاوت از كشور ديگر است. مثلا طي اين ماه در مراكش، در يك بازه زماني كوتاه شبانه، 2-3 وعده غذايي صرف مي شود.

. اولين وعده ممكن است بلافاصله پس از غروب آفتاب ميل شود (افطار) و وعده دوم حدوداً سه ساعت بعد صرف مي شود (شام)؛ آخرين وعده ممكن است به فاصله كوتاهي قبل از سپيده دم خورده شود (سحري.) بنابراين تجويز دوزهاي دارو در اين ماه مسئله ساده اي نيست و تطبيق آن با الگوهاي مربوط به زندگي در ماه رمضان، راحت به نظر نمي رسد. براي بررسي نحوه مصرف دارو توسط بيماران در ماه رمضان، دكتر اسلم و همكارانش، 81 بيمار را مورد بررسي قرار دادند تا مشخص كنند آنها طي دوره روزه داري در ماه رمضان، چه تغييراتي در رژيم هاي دارويي خود اعمال كرده اند. آنها دريافتند كه 42 درصد از بيماران، همچنان به درمان معمول خود پايبند بوده اند و 58 درصد بيماران الگوي مصرف داروي خود را تغيير داده اند. در گروه دوم، 35 بيمار درمان خود را متوقف كردند، 8 نفر برنامه تجويز دارو را تغيير دادند و 4 نفر نيز تمامي دوزهاي دارو را يك جا مصرف كرده بودند. در بررسي ديگري كه در بيمارستاني در كويت روي 325 بيمار سرپايي انجام شد، معلوم شد اكثر اين بيماران رژيم هاي دارويي خود را در ماه رمضان تغيير داده اند.

به اين صورت كه 64 درصد از بيماران برنامه درماني خود را طي اين ماه تغيير داده بودند و 18 درصد بيماران داروهاي روزانه خود را به طور يك جا چه قبل از نخستين وعده (هنگام غروب) و چه مستقيماً پس از آخرين وعده (قبل از سپيده دم) مصرف مي كردند.

چنين وضعي باعث مي شود خطر تداخلا ت دارويي به شدت افزايش يابد، زيرا بيمار تمام داروهاي خود را به طور همزمان مصرف مي كند. با اين وجود عمده مشكلا ت، ناشي از عدم مصرف داروهاست. در يك نمونه، دو هفته پس از شروع ماه رمضان، دو بيمار مبتلا به بيماري تنفسي مزمن در واحد مراقبت هاي ويژه بستري شدند. هر دو بيمار اعتراف كردند كه طي ساعات روز، داروهاي خود از جمله داروهاي استنشاقي را مصرف نكرده اند. در يك مطالعه ديگر، فراواني موارد حمله صرع در 124 بيمار مبتلا به صرع، در ماه رمضان مورد ارزيابي قرار گرفت. طي اين ماه حملات صرع در 27 بيمار رخ داده بود كه 20 نفر از آنها از سپيده دم تا غروب آفتاب از هيچ داروي ضدصرعي استفاده نكرده بودند. پژوهشگران چنين نتيجه گيري كردند كه عدم مصرف داروها، مهم ترين عامل عود صرع در ماه رمضان به شمار مي رود. البته همه تقصيرها بر گردن بيماران نيست زيرا اكثر بيماران در مورد تغيير دادن درمانشان در ماه رمضان، هيچ اطلاعات خاصي دريافت نكرده بودند.

در مواجهه با اين مصرف خودسرانه داروها در ماه رمضان، لازم است مصرف داروها براساس راه تجويز، زمان مصرف دارو و تداخل با خوردن غذا، تطبيق داده شود.

راه تجويز

هماهنگي روزه با راه هاي مختلف تجويز و انتخاب داروها طي ماه رمضان موضوعي است كه قضاوت در مورد آن بر عهده خود پزشكان است. به منظور سر و سامان دادن به اختلافات موجود در ديدگاه ها و استاندارد كردن راه هاي تجويز دارو، در ژوئن 1997 همايشي طبي ـ مذهبي تحت عنوان بازنگري اسلامي مسائل طبي خاص معاصر در مراكش برگزار شد. شركت كنندگان ـ شامل كارشناسان مذهبي و حقوقدانان مسلمان، پزشكان، داروشناسان و متخصصين ديگر علوم در مورد راه هاي تجويز دارو كه به اعتقاد مذاهب مختلف اسلا مي باعث ابطال روزه نمي شود بحث كردند. اما آنچه مورد توافق همگان بود اين بود كه روزه از اين راه ها باطل نمي شود:

قطره هاي چشم و گوش

تمام موادي كه از طريق پوست جذب بدن مي شوند نظير كرم ها، پمادها و نوار چسب هاي حاوي مواد دارويي

استعمال شياف ها، دراژه هاي طبي و محلول هاي واژينال به درون واژن

تزريقات پوستي، عضلاني، مفصلي يا وريدي به استثناي تغذيه از راه وريدي و آمپول هاي تقويتي

اكسيژن و گازهاي بيهوشي

مصرف دهان شويه ها، غرغره دارو يا اسپري دهاني به شرط آنكه چيزي به درون معده فرو برده نشود.

آگهي

جدول زمانبندي دوز دارو

جداول زمانبندي دوزهاي داروها را بايد در ماه رمضان تغيير داد. در واقع دوزهاي دارو را تنها مي توان بين زمان غروب تا سپيده دم دريافت كرد. طي ماه رمضان به طور معمول دو نوع مختلف از جداول زمانبندي روز مورد استفاده قرار مي گيرند. دوز منفرد روزانه: ساده ترين وضعيت مربوط به بيماراني است كه يك دوز معمول شبانه دريافت مي كنند. طرح درماني اين بيماران طي ماه رمضان بدون تغيير باقي مي ماند چرا كه با روزه داري تداخلي ندارد. اگر به طور معمول دريافت دارو در صبح يا طي روز باشد، پزشك هنگامي كه مي خواهد دريافت دارو را تا شب به تعويق بيندازد بايد مراقب باشد كه اين امر اثربخشي درمان و تحمل دارو را تغيير ندهد.

البته اثربخشي بسياري از اين داروها نيز بسته به زمان تجويز آنها تغيير مي كند. مثلا يك مطالعه انجام شده روي داروي تئوفيلين قبل و طي ماه رمضان، نشان دهنده اين بود كه مقدار داروي جذب شده براي دوز ساعت 8 بعدازظهر 2( ساعت بعد از افطار) در مقايسه با دوز ساعت 4 صبح (بلافاصله بعد از سحر) به طور معني داري كاهش يافته است. اين نتيجه عمدتاً با تغييرات شبانه روزي PH معده و تغييرات الگو و كيفيت وعده غذايي در ماه رمضان توجيه شد.

در مقابل، مطالعات انجام شده روي داروهاي ضدپرفشاري خون هيچ تاثير معني داري را در اثربخشي اين داروها - چه در ارتباط با ريتم زندگي در ماه رمضان و چه در ارتباط با تغييرات جدول تجويز داروها-نشان نداد. به هر حال اين مسئله در مورد داروهاي مختلف، متفاوت است و پزشك بايد به آن دقت كند.

دو يا تعداد بيشتري دوز روزانه: طي ماه رمضان، دست يافتن به توزيعي دقيق براي داروهايي كه دوبار در روز تجويز مي شوند، در فاصله بين باز كردن روزه و شروع روزه دشوار است. اجتناب از روزه گرفتن در اين بيماران بر طبق قوانين اسلامي مي تواند چاره بهتري باشد. با اين حال بيماراني كه لازم است دو دوز دارو مصرف كنند، مي توانند نخستين دوز را هنگام باز كردن روزه و دوز دوم را قبل از آغاز روزه مصرف كنند كه در اين حال زمان بندي دوزها و بازه زماني بين دوزها، هر دو تغيير خواهند كرد. اين تغييرات مي توانند وضعيت غلظت دارو در خون و در نتيجه اثربخشي و تحمل آن را تحت تاثير قرار دهند.

در يك مطالعه، دكتر داگفوس و همكارانش تاثير روزه داري را بر عوارض جانبي يك فرآورده تئوفيلين كه دوبار در روز مصرف مي شود، بررسي كردند.

اين مطالعه بر روي 12 بيمار مبتلا به آسم پايدار و در دو مرحله انجام شد كه اولين مرحله آن طي ماه رمضان و دومين مرحله، 4 هفته پس از اتمام رمضان بود. در هر دوره بيماران به مدت 5 روز، دو دوز خوراكي تئوفيلين را، يكي درست قبل از سپيده دم (ساعت 3 صبح) و دومي در هنگام غروب (ساعت 7 بعد از ظهر) دريافت مي كردند. در خارج از ماه رمضان، تنها 4 نفر از 12 بيمار، عوارض جانبي را به صورت تهوع خفيف ذكر كردند. ولي طي روزه داري ماه رمضان 8 نفر از 12 بيمار عوارض جانبي را به صورت درد شكمي و تهوع گزارش كردند. 6 نفر از آنها دچار استفراغ نيز شدند كه به همين خاطر روزه را قطع كردند.

بنابراين پژوهشگران نتيجه گيري كردند كه مصرف يك فرآورده طولاني اثرتر در يك دوز واحد و ترجيحاً در پايان شب، مي تواند در ماه رمضان چاره بهتري براي بيماران مبتلا به آسم باشد.

به طور كلي توصيه مي شود در صورت وقوع مشكلات درماني در ماه رمضان، در صورت در دسترس بودن فرمولاسيون هاي طولاني اثر، تعداد دوزها كاهش داده شده و در فواصل طولاني تري، مثلاً يك بار در روز مصرف شوند. اين موضوع در مورد داروهاي ضد التهاب غيراستروييدي مورد استفاده در بيماري هاي مفصلي نظير آرتريت صادق است: مثلا بيماراني كه براي آنها داروهايي نظير ايبوپروفن تجويز شده، لازم است براي حفظ غلظتي از دارو در بافت هاي بدن كه براي تسكين كافي درد مناسب باشد، سه يا چهار بار در روز دارو را مصرف كنند. اين داروها را مي توان با دوز واحد روزانه پيروكسيكام كه براي بيمار روزه دار مناسب تر است، جايگزين كرد.

تداخل با مصرف غذا

به طور معمول تداخلات دارو با غذا مي توانند باعث كاهش، افزايش يا تاخير در رسيدن دارو به غلظت مناسب آن در خون شوند. شدت تداخل و اين كه آيا اثر آن بر جذب دارو مثبت است يا منفي، به عوامل چندي نظير ماهيت فيزيكي و شيميايي دارو، فرمولاسيون، نوع غذا، و فاصله زماني بين خوردن غذا و مصرف دارو بستگي دارد. دو عامل آخر مي توانند در طي ماه رمضان كه الگو و تركيب غذاها تغيير مي كنند، اثر افزايش يافته اي داشته باشند.

بنابراين هنگام تجويز داروهايي نظير فورسمايد، ريفامپيسين و اريترومايسين كه بايد با معده خالي مصرف شوند بايد بسيار مراقب بود. كيفيت غذايي كه در هنگام بازكردن روزه خورده مي شود نيز بر جذب برخي داروها تاثير مي گذارد. نوشيدني هايي نظير چاي، قهوه و آب پرتقال مي توانند اسيدي بودن معده را افزايش دهند و باعث افزايش جذب اسيدهاي ضعيفي همچون ساليسيلات ها، سولفاميدها و برخي آنتي بيوتيك ها و داروهاي خواب آور شوند؛ در مقابل ممكن است عملكرد پتيدين، آمي تريپتيلين و آنتي هيستامين ها مهار شود. وقوع چنين تغييراتي مي تواند بر غلظت پلاسمايي يك دارو، تاثير چشمگيري داشته باشد و باعث كاهش اثربخشي يا افزايش اثرات جانبي آن شود.

نتيجه گيري

طبق اطلاعات موجود، بيماران طي ماه رمضان و غالباً بدون مشورت با هيچ پزشكي به طور خودسرانه زمان دريافت دوزهاي دارو، تعداد دوزها، بازه زماني بين دوزها و حتي دوز كلي روزانه را تغيير مي دهند. در بيماران مبتلا به بيماري مزمن، لازم است تنظيم دوز جديدي كه قرار است در ماه رمضان مورد استفاده قرار گيرد، از قبل تثبيت شود.

انتشار وسيع نتايج تحقيقات و نيز دستيابي به توافق كلي در مقوله هاي درماني و باليني مرتبط، به ارايه دهندگان خدمات سلامت در سراسر جهان اسلام و در كشورهايي كه جمعيت مسلمان قابل توجهي دارند، اين امكان را مي دهد تا در مورد مصرف مناسب داروها طي ماه مبارك رمضان، توصيه هاي استاندارد شده و دقيقي ارايه دهند.