آداب و رسوم ايرانيان در رؤيت هلال ماه

در قمصر کاشان براي ديدن هلال ماه رمضان مردم به بام خانه هايشان مي روند و با خود يک کلام الله مجيد، يک آيينه و يک سيني که داخل آن يک ظرف آب که کمي سبزي خوردن در آن است مي برند. روي فرش رو به قبله مي نشينند، آن گاه آيينه را به سمت آسمان مي گيرند و آن قدر جا به جا مي کنند تا ماه را در آيينه ببينند.استهلال تلاش براي رؤيت هلال ماه است، اين عمل داراي ارزش نجومي است، چرا که ماه قمري ممکن است يا روز باشد و مشاهده ماه نو، گاه کاري دشوار و نيازمند محاسبات نجومي و صرف وقت است.

از نظر اسلام اين کار اهميت بسياري دارد زيرا مناسبتهاي دين اسلام بر مبناي گاه شمار قمري تنظيم شده، از جمله رؤيت هلال ماه مبارک رمضان که نويدبخش ظهور خوبيها و ايجاد فرصت و بستري براي خودسازي و نزديکي هر چه بيشتر به خالق هستي است.گردش ماه موجب مي شود ناظر زميني آن را به حالتهاي مختلفي ببيند که دليل آن تغيير زاويه خورشيد، ماه و زمين است. هنگامي که ماه بين زمين و خورشيد قرار دارد هيچ بخشي از ماه براي ناظر زميني روشن نيست.اصطلاحا به اين لحظه مقارنه ماه و خورشيد يا ماه نو گفته مي شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است . شايد به نظر برسد که در هر ماه قمري بايد يک خورشيد گرفتگي داشته باشيم ولي از آنجا که صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمين به دور خورشيد زاويه مي سازد بنابراين در برخي موارد سايه ماه از بالا يا پايين صفحه مدار زمين مي گذرد و خورشيد گرفتگي اتفاق نمي افتد.هر چه سن هلال ماه بيشتر باشد، رؤيت آن آسانتر است. با افزايش سن هلال ، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و سطح درخشان آن بيشتر مي شود. عوامل مختلفي در رويت هلال ماه مأ هستند:

مدت مکث : هلال هاي شامگاهي پس از غروب خورشيد، غروب مي کنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه مدت مکث گفته مي شود . هر چه مدت مکث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريکتر و امکان رؤيت فراهم مي شود. مدت مکث هلال هاي باريک کمتر از يک ساعت و در برخي از موارد کمتر از 40 دقيقه است. چنين هلال هايي بلافاصله پس از غروب خورشيد قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر بايد دقايقي تحمل کند تا شرايط مناسب فراهم شود.

زمان غروب خورشيد : چون هلال ماه شامگاهي پس از غروب خورشيد مشاهده مي شود. هر چه نسبت به زمان مقارنه ماه ، خورشيد ديرتر غروب کند، سن و جدايي زاويه اي هلال افزايش مي يابد. بنابراين هر چه به سمت نواحي غربي برويم شرايط رؤيت هلال بهتر مي شود.

فاصله ماه از زمين : با توجه به اينکه مدار ماه به دور زمين بيضي است بنابراين مطابق قانون دوم کپلر سرعت گردش ماه به دور زمين ثابت نيست. اگر مقارنه زماني اتفاق بيفتد که ماه در حوالي حضيض مدارش باشد با سرعت بيشتري از خورشيد فاصله مي گيرد و جدايي آن سريع تر افزايش مي يابد. چنين هلالي در مقايسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت تر رؤيت مي شود.

در تقويم هجري قمري قراردادي ماه هاي به طور متوالي 29 و 30 روز در نظر گرفته مي شود.در تقويم هجري قمري مورد استفاده کشورهاي اسلامي بر اساس معيارها و ضوابطي 29 يا 30 روزه بودن ماه تعيين مي شود. مطابق حکم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رؤيت شود، آن ماه به پايان رسيده است و فردا روز اول ماه بعد است ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رويت نشد ماه 30 روزه است.به دليل اهميت نجومي و فقهي پيش بيني رؤيت هلال ماه همواره مورد توجه منجمين اسلامي بوده است. مشکل تقويم هجري قمري از سه مقوله نجومي ، انساني و فقهي قابل بررسي است. امروزه با وجود نرم افزارهاي نجومي مختلف محاسبه موقعيت و مشخصات ماه کار ساده اي است ولي از آنجا که مسئله رؤيت يک امر انساني است و بحث رؤيت امري است که با توجه به افراد و شرايط مختلف متغير است بنابراين باعث بروز عدم قطعيت در پيش بيني مي شود.اما دو فتواي اصلي براي رؤيت ماه وجود دارد . يکي اينکه امکان رؤيت هلال براي فرد است که در يک مکان خاص زندگي مي کند و بايد خود، ماه را ببينند تا اول ماه اثبات شود.دوم اينکه اگر در جايي هلال رؤيت شود، در تمام کره زمين يعني هر جايي که در آن لحظه شب باشد، فرداي آن اول ماه خواهد بود که اين براي همه ممکن است .در کشور ما براي رفع هر گونه شبهه و نگراني، ستادهاي خاصي فعال هستند که به طور ويژه به امر استهلال مي پردازند، براي ماه مبارک رمضان و عيد فطر نيز گروهها تعيين شده در نقاط مختلف کشور مستقر و مشاهدات خود را به پايگاههايي که در دفتر مقام معظم رهبري استقرار دارند گزارش کرده و نتيجه نهايي از سوي رهبري اعلام مي شود.

هلال ماه در آيينه پيدا مي شود

در ماه مبارک رمضان يکي از مباحث مهم فرهنگ عامه به شمار مي آيد. در اين ماه تلاش مي شود گوشه هايي از سنن و باورهاي مردم ايران به نقل از کتاب رمضان در فرهنگ مردم نوشته احمد وکيليان مورد بررسي قرار گيرد.مردم ماه مبارک رمضان را با رويت هلال آغاز مي کردند مگر آنکه ماه شعبان سي روز بود يا حاکم بلد روز آغاز ماه را قبلا تعيين و مردم را به روزه گرفتن حکم مي کرد.

رويت هلال در يزد

در شهرستان يزد براي رويت ماه مردم غروب روز آخر ماه شعبان به بالاي مناره ها، گلدسته ها، تکيه ها، پيش طاق مساجد و پشت بام ها مي رفتند و با نگاه دقيق در آسمان به جستجوي ماه مي پرداختند و در صورت مشاهده ماه اعمال مخصوص ماه رمضان را به جا مي آوردند. همگاني شدن مراسم آغاز ماه رمضان در صورتي بود که اعلم بلد به آن حکم مي کرد و براي اينکه او به آغاز ماه حکم کند بايد شخصا ماه را مي ديد يا به گفته عده زيادي که ماه را ديده بودند يقين حاصل مي کرد و يا به قول دو نفر مومن عادل اکتفا مي کرد.اعلم بلد بعد از به جا آوردن نماز جماعت مغرب و عشا به منبر مي رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را به اطلاع حاضران مي رساند. بعد موذن به گلدسته مسجد مي رفت و اذان مي گفت. بعضي از افرادي هم که صداي اذان را مي شنيدند به اذان گفتن مي ايستادند تا صداي اذان به دورترين نقاط برسد و مردم از حکم مطلع شوند. اگر هوا ابري و رويت ماه غير ممکن بود افرادي را به آباديها و شهرهاي نزديک که افقشان با افق شهر يکي بود و احتمال مي دادند آسمان آنجا صاف است مي فرستادند تا به رويت ماه اطمينان حاصل کنند. مردم اگر از اين راه هم به ديدن ماه موفق نمي شدند به خانه هايشان مي رفتند و منتظر حکم مجتهد مي ماندند.در صورتي که شب از نيمه مي گذشت و ديدن ماه ثابت و معلوم مي گشت به وسيله نواختن نقاره ديدن ماه را اعلام مي کردند، چنانچه تا سحر ديدن ماه ثابت نمي شد مردم سحري مي خوردند و روزه مي گرفتند تا اگر ماه رمضان آغاز شده باشد از تکاليف ديني غافل نمانند. اگر تا قبل از ظهر اطلاع مي يافتند که ماه رمضان آغاز نشده است روزه را مي شکستند در غير اين صورت روزه را ادامه مي دادند. (لازم به تذکر است که روزه يادشده را نبايد به نيت روزه واجب و روزه اول ماه رمضان به حساب آورد، اگر چنين کنند روزه اي حرام خواهد بود).

حاجت طلبي در لحظه ديدن ماه نو

از عقايد مردم در مورد ديدن ماه نو آن است که به محض رويت ماه چشمشان را مي بندند و سعي مي کنند روي قرآن يا نام خدا يا ظرف آب يا سبزه و يا روي زيبا بگشايند و صلوات بفرستند. همچنين عقيده دارند در لحظه ديدن ماه نو هر حاجتي از خداوند طلب کنند برآورده خواهد شد.در صغاد آباد فارس اگر چهار نفر مومن موفق به ديدن ماه نو شوند متفقا به در مسجدجامع که وسط صغاد واقع شده است مي روند و به موذن مي گويند: جار بکش. امشب حتما شب نيت است . موذن هم روي بام يا گلدسته مسجد مي رود و با صداي بلند مي گويد: مومنين، ماه نو را ديده اند خود را براي سحري خوردن و روزه گرفتن آماده کنيد اگر هوا ابري باشد و موفق به ديدن ماه نشوند چند نفر را به شهرهاي آباده و قمشه يا آباديهاي اطراف مي فرستند تا از ديدن ماه مطلع شوند.در اصطهبانات فارس به محض ديدن هلال ماه مبارک رمضان چند توپ شليک مي کنند تا همه مردم باخبر شوند. هر کس صداي توپ را بشنود اين اصطلاح را مي گويد: توپ هدر شد، ماه ديده شد.

در جهرم فارس مردم براي ديدن ماه نو به کوه البرز که مشرف به شهر است مي روند و با ديدن ماه چشمشان را مي بندند و آن روي انگشتر فيروزه يا درخت سبز يا آب روان و يا قرآن مي گشايند اگر هيچ کدام از اين چيزها نبود چشمشان را روي سکه باز مي کنند.

در کازرون فارس بعد از ديدن هلال ماه رمضان سه صلوات مي فرستند و مي گويند: خدايا يک ماه قدم دار و مبارکي رو همه شيعيون نو شده باشد يا گويند: الهي ماه شريف و مبارک و بابرکتي رو همه عزيزون و غريبون نو شده باشد.

پيرمردها بر بام هاي شهر اراک

مردم اراک وقتي هلال ماه رمضان را مي بينند به يکديگر تبريک مي گويند و آرزوي توفيق روزه و عبادت براي خود و ديگران مي کنند. اراکي ها نيز هنگام ديدن ماه سعي مي کنند چشمشان را روي قرآن يا آب روان بگشايند. بعضي آب روان را روشنايي و بعضي سرگرداني مي دانند. عده اي هم ماه را در آيينه اي که رو بروي ماه نگه مي دارند مشاهده مي کنند و ديدن ماه را در آيينه مبارک مي دانند. در اراک هنگام رويت ماه رسم است چند پيرمرد به پشت بام يا گلدسته مساجد بروند و اذان بگويند.

در قمصر کاشان براي ديدن هلال ماه رمضان مردم به بام خانه هايشان مي روند و با خود يک کلام الله مجيد، يک آيينه و يک سيني که داخل آن يک ظرف آب که کمي سبزي خوردن در آن است مي برند. روي فرش رو به قبله مي نشينند، آن گاه آيينه را به سمت آسمان مي گيرند و آن قدر جا به جا مي کنند تا ماه را در آيينه ببينند. به محض مشاهده ماه يک شخص باسواد با صداي بلند سوره ياسين قرائت مي کند و ديگران در دل همراه با او سوره ياسين را مي خوانند. بعد يک حمد و سه قل هوالله خوانده و چند صلوات مي فرستند. سرانجام هر يک از افراد جرعه اي از ظرف محتوي آب و سبزي مي نوشند و عقيده دارند خوردن آب و سبزي به آنها نيروي قناعت مي دهد و موفق مي شوند بدون ناراحتي ماه مبارک رمضان را روزه بگيرند. بعد از اين اعمال يک نفر طبل مي زند تا اگر کسي ماه را نديده باشد مطلع شود.

در ضمن در قمصر بازگشودن چشم را بعد از ديدن هلال در صورت سادات شگون مي دانند و سعي مي کنند وقتي هلال ماه رمضان را ديدند به صورت سيد يا سيده اي نگاه کنند. سادات هم وقتي ماه را مي بينند به سينه خود نگاه مي کنند و صلوات مي فرستند.در تاکستان قزوين پس از رويت ماه نو بر آيينه و قرآن مي نگرند کساني هم که در سينه خال دارند پس از مشاهده ماه به سينه خود نگاه مي کنند و معتقدند چون اين خال خدايي است براي آنها خوشبختي مي آورد. زناني که بچه ندارند دختر بچه يا پسر بچه اي خوشرو را با خود به بام مي برند و به محض ديدن ماه به روي او نگاه مي کنند و از خدا مي خواهند که به آنها بچه اي سالم و زيبا عطا کند.