جايگاه مسجد در اسلام
واژه مسجد در قرآن
واژهي مسجد، جمعاً 28 بار در قرآن كريم ذكر شده كه در 22 مورد به صورت مفرد[1] و در 6 مورد ديگر، به صورت جمع آمده است.[2] در اين آيات، به اهميت و جايگاه رفيع مسجد در اسلام، پاره اي از احكام مسجد و مسجد الحرام و احكام خاص آن، مسجد الاقصي و مسجد اصحاب كهف، اشاراتي شده است. البته، آيه هاي ديگر نيز در قرآن دربارهي مسجد و اهميت آن آمده است كه هر چند لفظ مسجد در آنها نيامده است، ولي بنابر مفهوم اين آيات و گفتهي تمامي مفسران، مي توان در مورد مساجد، اين آيات را نيز ذكر كرد. از آنجا كه در اين كتاب بر آن نيستيم تا به تفسير و تبيين تمامي اين آيات بپردازيم، تنها به ذكر آياتي كه بيانگر ابعاد گوناگون مسجد در جامعه اسلامي است، بسنده مي كنيم.نخستين خانهي توحيد
(انّ اوّل بيت وضع للنّاس للّذي ببكّة مباركا و هدي للعالمين). «همانا نخستين خانه اي كه براي عمومي مردم قرار داده شد، همان است كه در مكه قرار دارد، و مايهي بركت و هدايت جهانيان است». «به خاطر بياوريد هنگامي كه ما خانهي كعبه را مركز امن و امان براي مردم قرار داديم، و (فرمان داديم كه)از مقام ابراهيم، محلي براي نماز خود انتخاب كنيد و ما به ابراهيم و اسماعيل ـ عليهما السلام ـ امر كرديم كه خانهي مرا براي طواف كنندگان و مجاوران و سجده كنندگان پاك و پاكيزه كنيد».[3] همان گونه كه از اين دو آيهي شريفه بر مي آيد، خانهي كعبه در مكه نخستين خانهي توحيد و يكتا پرستي و اولين جايگاه و مركزي است كه براي پرستش خداي يگانه ساخته شده است. در اينكه آيا اين خانه از زمان حضرت آدم ـ عليه السلام ـ بر پا شده يا حضرت ابراهيم ـ عليه السلام ـ آن را بنيان كرده، ميان مفسران اختلاف است. بعضي بر آنند كه بنيانگذار اين خانه از ابتدا، حضرت ابراهيم ـ عليه السلام ـ بوده و در زمان آدم ـ عليه السلام ـ اين خانه اصلاً وجود نداشته است.[4] برخي ديگر بر اين عقيده اند كه خانهي كعبه نخست به دست آدم ـ عليه السلام ـ ساخته شد و بر اثر مرور زمان از بين رفت، لكن حضرت ابراهيم ـ عليه السلام ـ آن را تجديد بنا كرد.[5] با شواهدي كه از آيات مختلف قرآن و روايات در اين زمينه موجود است، نظريهي دوّم تأييد مي شود. در قرآن به نقل از ابراهيم ـ عليه السلام ـ آمده است: (ربّنا انّي أسكنت من ذرّيّتي بواد غير ذي زرع عند بيتك المحرّم...).[6] «پروردگارا بعضي از فرزندانم را در سرزمين خشك و سوزاني، در كنار خانهي محترمت سكني دادم». از اين آيهي شريفه چنين بر مي آيد كه اثري از خانه كعبه در هنگام ورود ابراهيم ـ عليه السلام ـ با فرزندش اسماعيل ـ عليه السلام ـ و همسرش هاجر، در سرزمين مكه وجود داشته است. همچنين در آيهي ديگري آمده است:(و اذ يرفع ابراهيم القواعد من البيت و اسماعيل).[7] «و هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه را بر افراشتند». بايد توجه داشت تعبير بالا بردن قواعد (پايه ها) در اين آيه، اشارتي است به اينكه شالودهي خانهي كعبه، پيش از ابراهيم ـ عليه السلام ـ وجود داشته و ابراهيم و فرزندش، آن پايه ها را بالا برده اند. امام علي ـ عليه السلام ـ در اين مورد مي فرمايند: «الا ترون انّ اللّه سبحانه اختبر الاوّلين، من لدن آدم صلوت اللّه عليه الي الآخرين من هذا العالم باحجار... فجعلها بيته الحرام ثمّ امر آدم ـ عليه السلام ـ و ولده ان يثنوا أعطائهم نحوه».[8] «آيا نمي بينيد كه خداوند سبحان، مردم جهان را از زمان آدم ـ عليه السلام ـ تا امروز به وسيلهي قطعات سنگي... امتحان كرده و اين سنگ ها روي هم چيده را خانهي محترم خود قرار داده است; سپس، به آدم و فرزندانش فرمان داد كه به گرد آن طواف كنند». بنابراين، خانهي كعبه را نخست حضرت آدم ـ عليه السلام ـ بنا نهاد و سپس بر اثر مرور زمان فرو ريخت و بعد به دست ابراهيم ـ عليه السلام ـ تجديد بنا شد. در هر صورت نكتهي مهمي كه از اين دو آيهي مورد بحث، به خوبي بر مي آيد و آيات ديگر و روايات نيز آن را تأييد مي كند، اين است كه مسجد نخستين مركز و پايگاهي است كه به منظور عبادت و پرستش خداي يگانه در زمين نهاده شد و پيش از آن، عبادتگاه ديگري كه كانون عبادت و نيايش موحدان و خدا پرستان باشد، وجود نداشته است، از ابوذر روايت شده است كه از رسول اكرم صلي اللّه عليه و آله و سلّم راجع به نخستين مسجدي كه در زمين بنياد شده، سؤال كرد. حضرت صلي اللّه عليه و آله و سلّم فرمودند: مسجد الحرام و پس از آن مسجد الاقصي بنا نهاد شده است».[9] از امير المؤمنان علي ـ عليه السلام ـ روايتي نقل شده است كه مردي از آن حضرت پرسيد:
«آيا خانهي كعبه، اول خانه اي است كه در زمين ساخته شده است؟». امام ـ عليه السلام ـ فرمود:
«خير، پيش از آن هم خانه هايي بود، لكن خانهي كعبه نخستين خانهي مباركي است كه براي پرستش و عبادت مردمان درست بنا شده است».[10]