كتب علامه شهيد در قم: - آثار علامه شهید حاج سید مصطفی خمینی نسخه متنی

بسم اللّه الرحمن الرحيم

علامه شهيد حاج آقا سيد مصطفي خميني ـ رحمة اللّه عليه ـ از نوابغ و برجستگان حوزه هاي علميه بود كه در راه علم و عمل به مدارج عالي نائل شد.

وي از طرف پدر وارث نبوغ ذاتي حضرت امام(س) و نورانيت و فرهيختگي نمونه ايشان بود، و از جانب مادر به خاندان علم و عمل"ثقفي" ارتباط داشت.

جد مادري ايشان آيت اللّه "آقا ميرزا محمد ثقفي" صاحب تفسير "روان جاويد" و "حاشيه بر درر الفوائد" (نوشته آيت اللّه حاج شيخ عبدالكريم حائري) بوده، و جد اعلاي ايشان آقاي ميرزا "ابوالفضل تهراني" صاحب كتاب "شفأ الصدور در شرح زيارت عاشورا" فرزند آقاي ميرزا"ابوالقاسم كلانتر" صاحب تقريرات شيخ اعظم انصاري ـ رحمة اللّه عليه ـ "مطارح الانظار "مي باشد.

نبوغ ذاتي علامه شهيد به ضميمه پشتكار زياد ايشان در تحصيل، موجب رشد ناگهاني وي در حوزه ها گرديد؛ چنانچه در مدت كوتاهي همه فضلا و علماي حوزه علميه قم، ايشان را فردي قابل و از اميدهاي حوزه مي دانستند.

علامه شهيد با آنكه در سال 1343 ـ كه پس از تبعيد حضرت امام (س) به تركيه از سوي رژيم شاه دستگير وسپس تبعيد گرديد ـ، بيش از 34 سال نداشت؛ ولي چنانچه از گزارشهاي ايشان بدست مي آيد، در همين مدت كوتاه نيز به تاليف چندين كتاب موفق گشته است.

كتب علامه شهيد در قم:

1ـ كتاب "الاجارة":

كه به طور مبسوط در دو دفتر به رشته تحرير درآمده است.

2ـ كتاب"القواعد الحكميّة":

اين كتاب درباره قواعد كلي فلسفي است كه ظاهراً مفصل و بزرگ بوده، و بهمين دليل در بسياري از نوشته هاي شهيد، نامي از اين كتاب برده شده، مطالب گوناگون فلسفي به اين كتاب ارجاع شده است.

3ـ كتاب"القواعد الفقهية":

ظاهراً علامه شهيد تعدادي از قواعد فقهيه را بطور جداگانه مورد بحث و دقت نظر قرار داده اند، و در نوشته هاي خود به وجود چنين يادداشتهايي اشاره مي كنند كه از آن جمله قاعدؤ"لاضرر" و"لاتعاد" را مي توان شمرد.

4ـ "حاشيه بر الاسفار الاربعة":

نويسنده اين حواشي درسهاي اسفار خويش را در نزد اساتيد بزرگ فن زمان خود تحصيل كرده است.

ايشان قسمتي از اسفار را در نزد آيت اللّه آقاي "سيد ابوالحسن رفيعي قزويني" آموخته است، استادي كه امام راحل(ره) در جواني بين سالهاي 1304 ـ 1308هـ.ش در محضر ايشان، به تحصيل شرح منظومه اشتغال داشته اند و ايشان را در تبيين مطالب آن كتاب با توصيف "نهايت خوبي" ستوده اند.

شهيد قسمت ديگري از اسفار را نزد علامه اكبر، فيلسوف عصر، عارف واصل، حضرت امام راحل ـ حشره اللّه مع النبي الاكرم ـ آموخته اند و در ضمن تحصيل، متن كتاب را تصحيح، و بر حواشي آن نكات تحقيقي و نظرات خويش را تحرير كرده اند.

5 ـ حاشيه بر" المبدا والمعاد" نوشته صدرالمتالهين:

اين حواشي علاوه بر آنكه چندان زياد نيست، متاسفانه در هنگام تجديد صحافي قسمت اعظم آن از بين رفته و غيرقابل استفاده شده است.

6ـ رساله اي در بحث قضاي صلوات.

7ـ رساله اي در بحث"الخلل في الصلاة":

اين رساله در قم نوشته شده و در دسترس نمي باشد، البته رساله ديگري نيز به همين نام در نجف اشرف نوشته شده است كه در ادامه اين مقاله درباره آن توضيحاتي داده خواهد شد.

8ـ الفوائد الرجالية:

اين كتاب در مورد بعضي بحثهاي رجالي نوشته شده است كه نويسنده در كتب خود به آن مباحث ارجاع مي دهد.

بديهي است تعيين مباحث و فهارس احتمالي كتب مفقوده شهيد، نيازمند فحصي كامل در ديگر آثار اوست كه اميد است چنين كوششي از سوي طلاب علاقه مند صورت پذيرد.

كتب علامه شهيد پس از تبعيد

در سال 1343، پس از دستگيري و تبعيد حضرت امام (س) به تركيه، هماهنگي و هدايت نهضت عظيم اسلامي برعهده فرزند جوان آن حضرت قرار گرفت، و حاج آقا مصطفي(ره) در اين مهم آنچنان كفايتي از خود نشان داد كه دستگاه حاكمه وجود ايشان و آزادي عمل وي را منافي اهداف خود تشخيص داده، پس از زنداني كردن ايشان، وي را نزد حضرت امام (س) تبعيد كرد.

حاج آقا مصطفي(ره) در تبعيدگاه بيگانگان فرصت را مغتنم شمرده به كسب فيض از محضر مراد و استاد خويش پرداخت. چنانكه از آن شهيد نقل شده است بحثهاي علمي پدر و فرزند آنچنان گرم بوده است كه گاهي ماموران امنيتي تركيه به گمان آنكه ميان ايشان جر و بحث رخ داده است به اتاقشان سركشي مي كرده اند.

در فرصت نه چندان بلند تبعيد در تركيه، حضرت امام(س) به نگارش كتاب كم نظير"تحرير الوسيلة" اشتغال داشته اند در حالي كه از ميان كتب فقهي، فقط دو كتاب"وسيلة النجاة" و"العروة الوثقي" در اختيار ايشان بوده است، و از ميان كتب روائي فقط يك دوره كتاب شريف"وسائل الشيعة" را بهمراه داشته اند.

اين نكته مهم تاريخي كه نشان دهنده تبحر حضرت امام (س) بر مسائل فقهي است، از ابتداي رساله "الواجبات في الصلوة" نوشته آية اللّه شهيد در تركيه بدست مي آيد.

كتاب "تحرير الوسيلة"مشتمل بر يك دوره كامل مسائل فقهي است كه نه در عروة الوثقي و نه در وسيلة النجاة، اثري از بعضي ابواب آن نمي توان يافت.

حضرت امام(س) در مقدمه كتاب"تحرير الوسيلة" اگرچه به يك نكته اشاره فرموده اند كه تحرير الوسيلة همان حاشيه هاي ايشان بر وسيلة النجاة است، كه در متن جداگانه اي درج گرديده است؛ ولي بر هر بيننده اي براحتي آشكار مي شود كه بسياري از مباحث مهم فقهي كه در"تحرير الوسيلة" ذكر شده است، در هيچكدام از دو كتاب فقهي در دسترس امام نبوده است، و با همه اين احوال حضرت امام (س) كتاب خويش را با ذكر فروعات متعدد به رشته تحرير درآورده است.

علامه شهيد در دوران اقامت در تركيه دو رساله از خود برجاي گذاشته است:

9ـ الواجبات في الصلاة:

ايشان در اين رساله، متعرض اقوال گوناگون و احتمالات زيادي شده اند كه اكثر آنها را از ذهن و حافظه خويش استفاده مي كرده اند.

علامه شهيد در ضمن نگارش اين كتاب بعضي نكات تاريخي از جمله رسيدن نمايندگان دستگاه شاه به محضر امام و اعلام اخراج ايشان از تركيه را متذكر شده اند.

10ـ الفوائد والعوائد:

اين رساله يادداشتهاي پراكنده درباره مسائل مختلف اصول، فقه، كلام و عرفان است و در جملاتي مغلق و كوتاه نظريه اي در آن مورد نقد و بررسي قرار گرفته است.

براي مثال ايشان بحث استصحاب كلي و اقسام آن را در اين كتاب طرح كرده و درباره عدم امكان جريان چنين استصحابي به استدلال مي پردازند.

در فايده ديگري درباره معاد جسماني بحث كرده است. در فائده اي درباره دعا، و در ديگري درباره عقاب و ثواب سخن به ميان آمده ا ست.

يكي از اين فوائد داراي موضوع جالبي است كه بطور معمول در كتب اصول متذكر آن نشده اند، و آن تاثير زمان و مكان در تغيير حجت و ادله است. علامه شهيد در اين باره مي فرمايد : پس از گذشت دوران طولاني در علوم مختلف و آشكار شدن اين نكته كه چه بسيار خطاهايي در علوم و فنون رخ مي دهد، ديگر نمي توان تحقيقات علوم را به تنهايي و بدون مشاوره ديگر متخصصين انجام داد و اگر كسي بدون مراجعه به نظرات ديگران و مشورت با ايشان نظري را ابراز كند، اين نظريه در ديدگاه عقلا حجيت ندارد.

در نتيجه اين بيان تشتت آرا به حداقل رسيده، و وضع علمي و رشد حوزه ها به كمال مي رسد.

تاريخ نگارش اين رساله در ذيل همين فائده"روز شنبه 22 جمادي الاولي" ذكر شده است.