تشبيه مفرد و تمثيل - جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

تشبيه مفرد و تمثيل

تشبيه به اعتبار وجه شبه به دو نوع تمثيل و غير تمثيل تقسيم مى گردد:چنانچه وجه شبه در تشبيه وصفى انتزاع شده از امور متعدد و محصول نوع رابطه بين آنها باشد، تمثيل و اگر از امر واحدى انتزاع گردد، غير تمثيل است.

تشبيه تمثيل بدليل بكار گرفتن نيروى انديشه و نياز به تفكر از بلاغتى بيشتر برخوردار است و در تحريك نفوس و تقويت معانى اعم از مدح و ذم و برهان و... اثرى به مراتب قوى تر دارد.

تشبيه تمثيل

در اين تشبيه وجه شبه از امور متعددى انتزاع مى گردد مانند:اما و الله لقد تقمصها فلان و انه ليعلم ان محلى منها محل القطب من الرحى. [ نهج البلاغه، خطبه 3. ]

هان! به خدا سوگند جامه ى خلافت را پوشيد در حاليكه مى دانست خلافت جز مرا نشايد كه آسيا سنگ تنها گرد استوانه به گردش درمى آيد.

"ابن ابى الحديد" تفسير ديگران از اين جمله را چنين بيان كرده است كه همچنان كه سنگ آسيا جز بر گرد استوانه ى خويش نمى چرخد و گردش آن بدون قطب بى فايده است، نسبت من با خلافت نيز چنين است كه جز به من قوام نمى يابد و مدار آن جز بر گرد من نمى گردد.

وى سپس مى گويد: به نظر من امام منظور ديگرى دارد و آن، اين است كه من در متن و در صميم و بحبوحه ى خلافت آنچنان كه محل استقرار استوانه ى آسيا درست در وسط سنگ است، واقع شده ام. [ شرح ابن ابى الحديد ج 1 ص 153. ]

در تشبيه فوق نسبت بين امام و خلافت به نسبت استوانه و سنگ آسيا تشبيه شده است و چون وجه تشبيه منتزع از امور متعدد است، از نوع تشبيه تمثيل مى باشد.
هيهات بعد اللتيا و التى و الله لابن ابى طالب آنس بالموت من الطفل بثدى امه. [ نهج البلاغه، خطبه 5. ]

هرگز! من و از مرگ ترسيدن، پس از آن همه ستيزه و جنگيدن؟! به خدا سوگند "پسر ابيطالب" بيش از آنچه كودك پستان مادر را خواهان است، از مرگ بى پژمان اندوه و غم مى باشد. [ شرح ابن ابى الحديد ج 1 ص 215. ]

تشبيه نسبت امام "ع" به مرگ با رابطه بين طفل و پستان مادر از نوع تشبيه تمثيل است.

الى ان قام ثالث القوم نافجا حضنيه بين نثيله و معتلفه و قام معه بنو ابيه يخضمون مال الله خضم الابل نبته الربيع. [ نهج البلاغه، خطبه 3. ]

تا سومين- "عثمان"- به مقصود رسيد و همچون چارپا بتاخت و خود را در كشتزار مسلمانان انداخت و پياپى دو پهلو را آكنده كرد و تهى ساخت. خويشاوندانش با او ايستادند و بيت المال را خوردند و بر باد دادند، چون شتر كه مهار را ببرد و از گياه بهاران بچرد.

خضم الطعام: "اكله باقصى اضراسه" به معنى: جويدن غذا با آخرين دندانهاى آسيا در اينجا كنايه از اسراف خويشاوندان "عثمان" در مال مسلمين به وساطت اوست. نسبت بين آنان و اموال بيت المال به نسبت بين شتر و علف بهارى تشبيه شده و وجه شبه در اين است كه چون علف بهارى پس از خشكى طولانى زمين در زمستان مى رويد و سرسبز و باطراوت است، شتران بدان رغبت فراوان دارند و شكم خود را انباشته از آن مى سازند. اقارب "عثمان" نيز پس از گذراندن دوران فقر و فلاكت به اموال فراوان و گواراى بيت المال دست يازيدند. كلام در سياق ذم و توبيخ "عثمان" به جهت ارتكاب نواهى خدا است كه عدم شايستگى نسبت به خلافت مسلمين را بدنبال دارد. [ شرح ابن ميثم ج 1 ص 262. ]

خطاب به "عمرو بن عاص":فاتبعت اثره و طلبت فضله اتباع الكلب للضرغام يلوذ الى مخالبه و ينتظر ما يلقى اليه من فضل فريسته. [ نهج البلاغه، نامه 39. ]

تو سر در پى "معاويه" نهادى و به طلب زيادت او همچون سگى كه در پى شيرى برود و به چنگال
او بنگرد و زيادت شكار او را انتظار ببرد، ايستادى.

مقايسه ى ارتباط بين "عمروعاص" و "معاويه" با نسبت بين سگ و شير از نوع تشبيه تمثيل است.