تعريف علم بيان - جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

تعريف علم بيان

علم بيان علمى است كه بوسيله ى آن مى توان يك معنى واحد را به راه هاى مختلف ايراد كرد بر وجهى كه بعضى از آن راه ها در دلالت بر معنى از بعضى ديگر واضح تر باشد.

دانش بيان از بنيادهاى استوار بلاغت است و آموختن فنون آن آدمى را با چهره هاى گوناگون خيال و صور رنگارنگ معنى آشنا مى سازد.

ايراد معنى واحد به گونه هاى مختلف به دلالتهاى وضعى غير ممكن است، پس بايد به دلالات عقلى توسل جست. مثلا اگر پديده اى به شى دومى وابسته و آن يك به ديگرى متعلق باشد، در صورتى كه بين آن سه پديده اختلافى در وضوح يا خفاى تعلق وجود داشته باشد، دستيابى به هر كدام از آنها از طريق باقيمانده، معناى مندرج در تعريف علم بيان را حاصل مى كند كه آن همانا، ايراد معنى واحد به صورت هاى مختلف با اختلاف در وضوح است.

در دلالت عقلى كه مبتنى بر تضمن يا التزام است، اگر لفظى كه علاوه بر معنى وضعى خود، تلازمى با معناى ديگرى داشته باشد و ذهن را بدان منتقل كند، همراه با قرينه اى استعمال شود كه
مانع از اعتبار معنى حقيقى شود، مجاز و در غير اين صورت، كنايه است. مجاز به دو شاخه ى لغوى و عقلى تقسيم مى گردد. مجاز لغوى در صورتى كه مبتنى بر علاقه ى تشبيه باشد، "استعاره" و در غير اين صورت، "مجاز مرسل" نام دارد.

بنابراين، مسايل علم بيان منحصر در استعاره و مجاز مرسل و مجاز عقلى و كنايه است. ولى چون استعاره مبتنى بر تحليل تشبيه است، اين قسم نيز بر ابواب علم بيان اضافه مى شود كه بدليل زيباييها و نكات بلاغى آن، نه به عنوان ابزار بحث استعاره، بلكه خود به عنوان يك هدف مستقل مورد بحث علماى بيان واقع مى گردد.

ما نيز بررسى ويژگيهاى بيانى نهج البلاغه را در سه باب پى مى گيريم:باب اول: تشبيه

باب دوم: حقيقت و مجاز

باب سوم: كنايه

تشبيه

تعريف تشبيه

تشبيه در لغت به معنى تمثيل و در اصطلاح، به معنى بستن عقد مشابهت بين دو چيز يا بيشتر است كه مقصود، مشاركت آنها در يك يا چند صفت براى تبيين غرضى كه متكلم در ذهن مى پروراند، مى باشد. [ جواهرالبلاغه ص 256. ]

تشبيه يكى از مظاهر زيبايى در زبان است و در علم بلاغت پايگاهى عظيم دارد چرا كه باعث روشنگرى و تقريب معانى دور از ذهن مى گردد و بر فضل و جمال معانى مى افزايد و مجالى گسترده و فروعى فراوان و فوايدى و انبوه دارد.

"بلاغت و شگفتى تشبيه، ناشى از پيوندى است كه گوينده ى سخنور بين يك چيز معمولى و يك امر عالى و خيالى و موجودى شگفت و ممتاز به بهترين تعبير برقرار مى كند و ما را از عرصه اى پست به پهنه اى متعالى مى رساند، در اين گره خوردگى و انتقال، ما را به اوج اخلاق يا علم و بصيرت يا آزادگى و كمال مى كشاند و با بال تخيل و انديشه، وجود ما را پيوسته در معرض نسيم كاينات و اهتزاز معنويت و در عرصه ى بيكرانگى قرار مى دهد". [ معانى و بيان ص 62. ]