سبك نگارش كتاب حاضر - جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

سبك نگارش كتاب حاضر

همچنانكه در پيشگفتار مشروحا بيان شد، هدف از نگارش اين كتاب، "آشنايى با علم بلاغت با تكيه بر نهج البلاغه" است. بى توجهى به نهج البلاغه براى تعليم و تعلم بلاغت در ادب عربى بويژه براى جهان تشيع قابل توجيه نيست.

ابتكار و پژوهش در اين زمينه بيش از هر كس رسالت شيعيان و دوستداران آن قرآن ناطق و آن اسوه ى تقوا و فضيلت است و شايد نتوان چنين انتظارى از امثال "سكاكى" و "خطيب قزوينى" و "تفتازانى" و امثالهم داشت. با اميد عنايت هر چه بيشتر بر وظيفه خطير ادب دوستان جهان اسلام در اين مقوله ارزشمند، توجه خوانندگان را به نكاتى چند كه در تدوين اين رساله مد نظر بوده است، جلب مى نمايم:

1- برخى از علماى بلاغت، ابواب معانى، بيان و بديع را اركان سه گانه اين علم دانسته اند و بعضى ديگر معانى و بيان را دو ركن علم بلاغت، و بديع را جزو توابع علم بلاغت شمرده اند. در هر حال دستور كار اين كتاب منحصر به دو علم بيان و بديع است.

علت عدم ورود به علم معانى علاوه برخوردارى از شمول بيش از اندازه ى بحث اين كتاب، بويژه از اين روست كه يكى از دو هدف اصلى علم معانى، انطباق كلام با جان شنوندگان و رعايت مقتضاى حال و مقام است و هر چند خطبه ها و نامه هاى حضرت على "ع" سخنى با همه انسانها در تمامى قرون و اعصار است اما تحليل ميزان تاثير آنها بر مخاطبان حاضر در هنگام القاى سخن يا افرادى كه نامه هاى حضرت در وهله ى اول آنان را مخاطب قرار داده، كارى گسترده است و نيازمند مباحث تاريخى، روانشناختى و جامعه شناختى مى باشد كه در اين مختصر نمى گنجد.

2- يكى از مشكلات و پيچيدگيهاى كار بويژه در بخش بديع، اختلاف شديد آرا و تشتتهاى فراوان
بين ارباب علم بلاغت است. اين اختلافات گاهى بر سر تعدد عناوين براى طرح يك موضوع است، تا آنجا كه در پاره اى موارد يك صنعت بديعى به پنج يا شش نام مختلف نامگذارى و مورد بحث قرار گرفته است. [ به عنوان مثال نامهاى مطابقه، طباق، تضاد، تطبيق و تكافو براى يك مبحث يا نامهاى مراعاه النظير، تناسب، توفيق، ايتلاف و تلفيق براى يك مطلب و مواردى از قبيل توريه، ايهام، توجيه، تخيير و تخييل، توجيه و محتمل الضدين، توريه و ايهام، التزام، تضمين، تشديد، اعنات و لزوم مالايلزم، تشريع، توشيح و ذوقافيتين، جناس مزدوج، مكرر، مردد، اعتراض و حشو، عكس و تبديل، ارصاد و تسهيم و موارد فراوان ديگر. ] كه اين يا بخاطر اختلاف تعاريف براى يك عنوان [ مثلا تعريف "قدامه بن جعفر" و "ابن معتز" از التفات كاملا مختلف است و هيچ ربطى بهم ندارد "ر. ك به بديع القرآن ص 143" يا تعريف "ابن ابى الاصبع مصرى" و "خطيب قزوينى" از موازنه به يكديگر نامربوط است. "ر. ك به بديع القرآن- 189". ] يا تداخل عناوين ابواب بديع و حتى تداخل بعضى ابواب بديع با ابواب علم بيان يا علم معانى است. [ مثلا در حالى كه "سكاكى" در صفحه 181 "مفتاح العلوم" اعتراض را يكى از صنايع بديعى معرفى كرد، ديگران آن را به عنوان يكى از انواع اطناب در علم معانى گنجانده اند. همينطور تقليل اللفظ و لا تقليله در "مفتاح" جزو بديع است و در كتب ديگر به عنوان ايجاز جزو علم معانى است. التفات را نيز "سكاكى" هم در معانى مطرح كرده است هم در بديع. ]

تا آنجا كه برخى مثالها مصداق عناوينى معرفى شده اند كه اختلافشان صرفا در نامگذارى نيست بلكه متناقض و مانعه الجمعند. [ به عنوان مثال لفظ "غايط" را هم از نوع مجاز مرسل با علاقه مجاورت دانسته اند هم از نوع كنايه براى ترك لفظ قبيح در صورتى كه بر حسب تعاريف كنايه و مجاز قابل جمع نيستند . ]

بنابراين بدليل تداخل وجوه مختلف، گاه، تشخيص مصاديق بيانى امرى دشوار و براى هر تاليفى در اين زمينه مشكل آفرين است.

3- مبناى كار در اين كتاب رعايت اختصار در بيان تعاريف و نقل توضيحاتى است كه نوعا در كتب بلاغى يافت مى شود و بيشترين تاكيد بر دستيابى به مصاديق مناسب آنها از نهج البلاغه است.