بلاغت جناس - جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

بلاغت جناس

"شارل لالو" در كتاب "زيباشناسى تحليلى" مى گويد: هر گاه بپذيريم كه لذت غايى هنر، تصوير چيزهايى است كه ماوراى جريان روزمره ماست، يعنى شعف و لذت حاصل از تصوير چيزهايى در پهنه ى ديده و دل كه ممكن است در جهان تحقق پيدا كند، بايد قبول كنيم كه لذت حاصل از استماع و حتى ديدار دو كلمه متجانس بخشى از اين شعف ارجمند را تدارك مى بيند و همين جاست كه نقطه ى تلاقى و وجه اشتراك بلاغت با زيباشناسى و هنر آشكار مى گردد زيرا معرفت به تناسبهاى موجود در ميان اجزاى يك كل به هر روش و نظم و سليقه اى كه باشد شناخت و ادراك زيبايى و بلاغت است". [ زيباشناسى تحليلى، شارل لالو، ص 28. ]

با توضيح فوق از "شارل لالو" در مورد وجه ارتباط جناس بلاغت با ساير وجوه زيباشناسى، بدون شك بايد جناس را از مقوله هاى ارزشمند بديع بدانيم.

"در واقع جناس از يك سو در كلام، ايجاد موسيقى مى كند و از سوى ديگر سبب تداعى معانى مختلف يك لفظ واحد مى گردد و در نتيجه به گسترش تخيل و ايجاد كشش و جلب توجه شنونده مى انجامد و اين از عوامل ايجاد زيبايى و هنر است زيرا زيبايى و فخامت در سخن از دو سرچشمه جارى است: يكى آنچه مربوط به آهنگ و طنين واژه هاست و ديگر آنچه به نيروى لذت زاى تداعى معانى مربوط مى شود و بيخود نيست كه زبانشناسان هر واحد بيانى را مولود سه مشخصه صوتى "Phonetique"، معنوى "Semantique" و گرامرى "Parametre" مى دانند.

نكته اى كه در تحليل زيبايى جناس بايد افزود، اين است كه جناس، نمايشى از يك نوع كثرت در عين وحدت است زيرا الفاظ آن از حيث صورت با يكديگر وحدت دارند در حالى كه معانى آن داراى تنوع و كثرت اند و اين موج شباهت لفظى و اختلاف معنايى دوشادوش يكديگر، لذتى مخصوص را پديد مى آورد، لذتى كه از آن به زيبايى يا درك زيبايى تعبير مى كنيم و هنرها و مسايل بلاغى، در واقع نمودى از پيوند عناصر متجانس يا غيرمتجانس در يك مجموعه ى كلامى است كه از نيروى هوشمندى و استعداد خداداد آدميزاد، پايه گرفته است". [ جناس در پهنه ادب فارسى ص 2 و 3. ]

معيار زيبايى جناس

"صلاح الدين صفدى" صاحب كتاب "جنان الجناس فى علم البديع"، راز زيبايى جناس را در سه
امر مى داند:

1- تناسب الفاظ

2- موسيقى حاصل از همانندى كلمات

3- افسون خاطر

تجنيس خوب، آن است كه در عرصه ى قبول خاطر، پايگاهى رفيع دارد و از هر گونه تصنع و تكلف به دور مى باشد. گوينده نبايد جناس را به سوى معنى بكشد بلكه اين معنى است كه حكمرانى و قيادت لفظ را در دست مى گيرد و در واقع حسن افاده ى معنى با زيبايى تكرار لفظ، جمع مى شود. [ جناس در پهنه ادب فارسى، ص 6 و نيز جواهرالبلاغه، ص 421. ]

بازگشت زيبايى به لفظ در قلمرو جناس، بى آنكه معنى در زيبايى آن دخالت كند، به شرطى مصداق پيدا مى كند كه استعمال آن واژه ها در زبان مردم كاملا متداول و معمول باشد، چه كلمه هاى وحشى و ناپسند را در حيطه ى زيبايى راه نيست ولو آنكه معنى در عرصه ى ذهن از پايگاه رفيعى برخوردار باشد. [ اسرارالبلاغه جرجانى، ص 4 و 5. ]