وقف، میراثی مانا

وقف، یکی از مصادیق والای نیکوکاری و غیرخواهی است که بشر با استفاده از آموزه های انبیا، آن را از دیرباز به وجود آورده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت نهاده است. وقف یکی از نیکی های سترگ و همیشه سودرسان است که از نظر اخلاقی، بارزترین تجلی روحیه تعاون اجتماعی و پیشی گرفتن در نیکی ها شمرده می شود. وقف، عملی نیک، مصداق روشنی از تعاون، انفاقی بدون منت و احسانی به دور از تحقیر دیگران است. پرونده اعمال بشر، معمولاً با مرگ آنان پایان می پذیرد، ولی پرونده واقفان مؤمن، همیشه باز است و از ثواب وقف برخوردار می شوند. دوام و بقای چیزی که افتخار وقف یافته و جاری شدن فواید آن در اجتماع، موجب می شود نام واقف نیز جاودان بماند.

بهترین توشه آخرت

وقف، یکی از نشانه های بارز اهتمام به امور مسلمانان است و برای آنان که در صدد کسب نیکی ها و جلب رضایت حق تعالی هستند، بزرگ ترین و معتبرترین توشه برای آخرت به شمار می آید. اگر نوک پیکان و محور تمامی تلاش ها را تحقق این کلام گوهربار بدانیم که «الدنیا مزرعة الآخرة»، آن گاه بذل پاره ای از اموال که به رسم امانت نزد ماست، عملی دشوار به نظر نخواهد رسید. وجود انگیزه الهی و ثمرات معنوی به دنبال آن، بزرگ ترین مزیت در امر وقف است و آن را از دیگر موارد مشابه متمایز می کند.

مبارزه با خود محوری اگر ریشه تمامی بدی ها و ناهنجاری های اجتماعی را خود محوری انسان ها بدانیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. جداشدن از محور حق و پرداختن به خود، علت تمامی مفاسد و نابه سامانی های اخلاقی است. راه های فراوانی برای مبارزه با خودمحوری پیشنهاد شده است که هدف مشترک تمام آنها، رهایی انسان ها از خود و پیوند دادن ایشان با مفاهیم والا و ارزشمند دیگری است که او به واسطه غرق شدن در مادیات، از آنان غفلت ورزیده است. در متن آموزه هایی همچون بخشش، صدقه، انفاق و وقف، درس های فراوانی نهفته است که برجسته ترین آن، مبارزه با صفت ناپسند خودمحوری است. بخشش گوشه ای از دارایی های خود به دیگران و شریک کردن مردم در منافع حاصل از آن، مفهومی جز فرار از خویشتن و حرکتی دل انگیز به سوی رضایت حق تعالی نخواهد داشت.

جلوگیری از تمرکز ثروت تمرکز ثروت، یکی از بحرانی ترین حالت ها در برهم زدن توازن اقتصادی است. اقتصاد پویا، تجمع ثروت را مضر می داند و آن را ضرر رسان به اهداف رشد و توسعه جامعه بر می شمارد. اقتصاد باید جریانی روان، یکنواخت و تدریجی در متن جامعه داشته باشد و سرمایه ها، مانعی برای گردش صحیح خود نداشته باشد. دستورات اقتصادی اسلام که از نگرش ژرف آموزه های الهی به مسائل انسان ها سرچشمه می گیرد، راهکارهایی اصولی در این زمینه ارائه داده است. وقف، به عنوان یکی از دستورات مؤکد اسلام در این خصوص، به گونه ای است که با حفظ اعتبار معنوی ناشی ازاین اقدام ارزنده، دستاوردهای مثبت و آثار مفید آن به اجتماع می رسد و در نهایت سبب بهبود و ارتقای وضعیت عمومی مردم می شود و ثروت های خصوصی اشخاص را، جذب برآورده شدن نیازهای جامعه در خدمت رسانی عمومی می کند.

واقعیت وقف

پدیده وقف دارای حیطه گسترده ای از فعالیت و اقدام می باشد، تا جایی که اگر به درستی هدایت شود، به بسیاری از نیازها پاسخ می دهد و هیچگاه جامعه انسانی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی روبرو نخواهد شد. وقف امروزه به معنای داشتن سرمایه مازاد بر نیاز خود و خانواده است که برای رضای خدا، وقف عام یا خاص است، اما واقعیت وقف چیز دیگری است که حتی با کم ترین هزینه می توانیم وقف بزرگی را به ثبت برسانیم.

هر چند با دور شدن از صدر اسلام و روی کار آمدن غاصبان حکومت اسلامی، ضربات جبران ناپذیری بر ارزش های مکتبی وارد شد، اما در عین حال، سنت حسنه وقف گسترش یافت و از انحصار بر فقرا خارج شد و به تأسیس مراکز علمی و تأمین زندگی عالمان و ایجاد کتاب خانه ها و مراکز عالم المنفعه تعمیم یافت. همان گونه که مساجد و تکایا و هیئت های عزاداری، مردمی اداره می شوند و هر کس به هراندازه می تواند در این موقوفات سهیم باشد، می توان مراکز علمی، پژوهشی و آزمایشگاهی را با مسأله وقف توانمندتر نمود.

وقف علاوه بر آثار مذهبی، فرهنگی، آموزشی و اقتصادی، آثار جغرافیایی مهمی دارد. در برخی مناطق که پدیده وقف گسترش یافته، چهره جغرافیایی آن مناطق دگرگون شده است. هم چنین وقف در سیما و چشم انداز جغرافیایی شهرها مؤثر بوده است.

در واقع وقف می تواند در بعد عمومی و در جهت پرکردن خلأهای اجتماعی نقش داشته باشد، چه اینکه قرآن بر کارهای عمومی و همیاری و حل مشکلات و برطرف کردن نابسامانی های جامعه از طریق تعاون بر نیکی تأکید می کند. زیرا هر چند انسان گاه به دلیل حب فرزند و حفظ اموال خود از دست یازیدن دیگران، وقف می کند، اما آنچه در این میان بیشتر ارزش دارد، و قرآن آن را ترویج می کند فرهنگ سازی برای انجام کارهای عام المنفعه و نهادینه کردن روحیه همدلی و همکاری و تشویق به تعاون و کمک به دیگران است:

« تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله ان الله شدید العقاب (مائده /2)؛ و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر می دهد.»

و نیز در آیه ای می فرماید: « اگر از آنچه خدا به آنان روزی داده انفاق کنند چه زیانی بر ایشان دارد». (نساء/39) سپس می فرماید: «ان الله لا یظلم مثقال ذره و ان تک حسنه یضاعفها و یوت من لدنه اجراً عظیما» ( نساء /40). در حقیقت خداوند هم وزن ذره ای ستم نمی کند و اگر این ذره کار نیکی باشد آن را دو چندان می کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد.»

باید توجه داشت همان طور که برای هر سنت نیک احتیاج به تبلیغ و آگاهی داریم، شایسته است مبلغینی برای وقف تربیت شوند که وقف را به صورت یک نظام شناخته شده به مردم معرفی و از هدر رفتن ثروت ها و موازی کاری ها جلوگیری کنند. مهم این است که برای گسترش فرهنگ وقف یک انسجام فکری و حرکتی چند جانبه از سوی نهادهای مختلف و مردمی صورت بگیرد که وقف به عنوان یک آموزه دینی و لازم الاجرا، مثل نماز و روزه در جامعه مطرح شود تا جامعه فردا، به اوج پویایی و تعالی خود دست یابد.

منابع:

پایگاه اطلاع رسانی سازمان اوقاف و امور خیریه

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

روزنامه اطلاعات، 30 اردیبهشت ماه 1380