19 دی؛نقطه عطف حرکت امام‌خمینی

رحلت مرموز آیت ا... سید مصطفی خمینی در آبان 1356 را می توان نقطه عطفی در نهضت اسلامی مردم ایران دانست. مجالس یادبود در سراسر کشور برگزار شد و در آن مراسم، تظاهرات گسترده علیه رژیم به پا شد.

قیام خونین 19 دی مردم قم

.از این رو رژیم، تصمیم گرفت با توهین به ساحت حضرت امام خمینی، چهره ایشان را به عنوان رهبری نهضت مخدوش کند. در اواسط دی ماه 1356، پیک دربار، نامه ممهور به مهر دربار را به داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی داد. او نیز نامه را به روزنامه اطلاعات جهت انتشار سپرد. مسعودی، صاحب امتیاز روزنامه، مفاد مقاله را باعث واکنش علما و روحانیون و برای آینده روزنامه خطرناک می دانست، اما در تماس با وزیر اطلاعات و نخست وزیر، آموزگار، دریافت که برخی از مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شاه در مقاله آمده است. در این مقاله که با امضای مستعار "احمد رشیدی مطلق" در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید، بطور صریح، بی حجابی فضلیت و حجاب، کهنه پرستی و ارتجاع معرفی و به ساحت مقدس امام خمینی، اهانت و قیام 15 خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. با انتشار این مطالب اهانت آمیز، اولین واکنش ها در شهر قم آغاز شد. مدرسین حوزه علمیه قم دروس حوزه را در روز 18 دی تعطیل اعلام کردند و در این روز، طلاب با تشکیل اجتماع بزرگی تظاهرات خود را به سوی منازل مراجع آغاز کردند و تعدادی از علما و مراجع قم در سخنرانی های خود، به حمایت از امام و محکومیت اهانت به ساحت ایشان پرداختند. بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه، تصمیم به تعطیلی مغازه های خود در 19 دی گرفتند. روز نوزدهم دی ماه ساواک و شهربانی به کمک نیروهای کمکی از تهران وارد شده و در حوالی مدارس علمیه متمرکز شدند. اقشار مختلف مردم با راهپیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه، رفته رفته خروشان تر می شدند. نیروهای رژیم با مشاهده حرکت عظیم مردم تصمیم به حمله گرفتند و تیراندازی شروع شد و در این روز عده زیادی از طلاب و مردم قم به شهادت رسیده و یا مجروح شدند.

بازتاب قیام خونین

1ـ واکنش علما:

مراجع قم به دلیل سفاکی رژیم به این نتیجه رسیدند که اعتراض خود را ادامه دهند و به افشای روابط آشکار و پنهان رژیم با امپریالیسم از طریق صدور اعلامیه بپردازند. مراجع بزرگ، فضلا، مدرسان و طلاب قم با انتشار اعلامیه‌های شدید‌اللحن، اقدام رژیم را محکوم کردند و دموکراسی ادعایی شاه و فضای باز سیاسی و حقوق بشر مورد ادعای امریکا را مورد انتقاد قرار دادند. امام خمینی(ره) که در این زمان در نجف اشرف در تبعید به سر می‌برد، در مسجد شیخ انصار آن شهر، سخنان آتشینی ایراد کردند. ایشان درس و نماز جماعت را به مدت یک‌هفته تعطیل کردند. واکنش امام، بسیار آگاهی‌بخش بود. ایشان ضمن برشمردن مفاسد اداری و مالی دولت، مجلس، ارتش و سایر نهادهای رژیم، تحلیلی دقیق از شخصیتها و فرهنگ استبدادی حاکم بر نظام سیاسی ایران ارائه دادند.

2ـ واکنش دانشگاهیان و دانشجویان:

نقش اساتید و دانشجویان در طول نهضت و انقلاب، انکارناپذیر است. فعالیت ضدرژیم این قشر در قالب انجمنها، گروه‌ها و احزاب در داخل و خارج از کشور صورت می‌گرفت و یکی از ویژگیهای بارز انقلاب اسلامی نیز پیوند این قشر روشنفکر با روحانیت و طرفداران سنت و دین بود که بعدها به شکل وحدت حوزه و دانشگاه مطرح گردید. دانشجویان دانشگاههای مختلف کشور، به‌ویژه در تهران، با تجمع اعتراض‌آمیز خود، سیاستهای ضدامنیتی و سرکوبگرانه رژیم را محکوم نمودند. یکی از انجمنهای اسلامی دانشجویان خارج از کشور، قیام مردم قم را یادآور خاطره خونین قیام پانزدهم خرداد 1342 دانست.

3ـ واکنش بازاریان:

بازاریان از دیرباز روابط تنگاتنگی با مرجعیت و روحانیت داشتند. این اتحاد یکی از جنبه‌های مثبت جامعه ایران بوده که در ادوار بحرانی نقش سازنده‌ای داشته است. پیوند این دو قشر در جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه، نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و قیام پانزدهم خرداد 1342 مشهود است. بازاریان قم ضمن شرکت گسترده در تظاهرات خونین نوزدهم دی، بازار را به مدت یک هفته تعطیل کردند. به دنبال آن بازاریان تهران و شهرهای دیگر نیز در ابراز همدردی با قیام مردم قم، بازارها را تعطیل کردند. بازاریان با این واکنش، اتحاد خود را با مرجعیت به نمایش گذاشتند و تبلیغات رژیم، مبنی بر حمایت بازار از سیاستهایش را باطل ساختند.

4ـ واکنش گروه های سیاسی:

گروهها و احزاب ملی ــ مذهبی نیز هرکدام قیام را از زاویه جداگانه تحلیل کردند و در بیانیه‌های خود به مشی سرکوبگرانه رژیم، شدیدا اعتراض کردند. حتی بسیاری از گروههایی که مشی مخالفتشان قانونی بود، رژیم را به خاطر نقض قوانین و زیرپاگذاشتن حقوق انسانی محکوم کردند.

5ـ واکنش دولت:

رژیم که سیاست فتح گام‌به‌گام اعتقادات مذهبی مردم را در پیش گرفته بود، در مقابل هرگونه اعتراض به اقدامات ضددینی خود، به نمایش قدرت و سرکوب و کشتار متوسل می‌شد. پس از آرام‌شدن فضای انقلابی شهر قم، زمان نمایش قدرت و تبلیغات روانی و تخریب اذهان فرا رسید. رسانه‌های گروهی رژیم در تلاش بودند تا رابطه مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات با قیام مردم قم را پنهان کنند و آن را مخالفت با تمدن و پیشرفت وانمود کنند. این رسانه‌ها، معترضان را اخلالگر، شورشی و اغتشاشگر می‌نامیدند و قیام را آشوب و بلوای روحانیون افراطی با هدف تخریب مصالح ملی و مخالفت با «انقلاب مترقی سفید» می‌دانستند. حزب رستاخیز ملت ایران در شهرهای کشور، تظاهرات خیابانی و سخنرانی در حمایت از رژیم به راه انداخت. روزنامه‌های دولتی به ویژ‌ه روزنامه «رستاخیز» هر روز به تجمعات و تظاهرات مردم شهرهای مختلف اشاره می‌کرد. ولی عمق نارضایتی‌ها به‌حدی گسترش یافته بود که مردم به‌آسانی بین دو تحلیل واقع‌بینانه و مغرضانه تفاوت قائل می‌شدند و ادعای رژیم در بافت اجتماعی جامعه کمتر طرفدار پیدا می‌کرد.

پس‌آمدهای قیام نوزده دی

1ـ سرعت‌بخشی به انقلاب اسلامی:

پس از قیام نوزدهم دیماه در قم، برگزاری مراسم بزرگداشت شهیدان، جلسات سخنرانی و تظاهرات خیابانی به رفتار سیاسی انقلابیون و مردم تبدیل شد و موج مهارناشدنی انقلاب را دامن زد. امام‌خمینی سرنگونی قریب‌الوقوع رژیم شاه را پیش‌بینی کرد و این پیش‌بینی یک‌سال‌بعد برای همه جهانیان روشن شد.

2ـ جهت‌دادن به هدف اصلی انقلاب:

قیام مردم قم با هویت دینی، برتری ایدئولوژی اسلامی و رهبری دینی آن را اثبات کرد. از این دوره به بعد، شعارهای اسلامی بیش‌ازپیش مطرح گردید و امام خمینی(ره) به‌عنوان رهبر سازش‌ناپذیر و ضداستعمار نو، به رسمیت شناخته شد. هرچند قیام به‌خاطر دفاع از امام صورت گرفت، اما درواقع پس از آن بود که مردم ایران با دیدگاهها و دلایل مخالفت امام(ره) با شاه بیشتر آشنایی پیدا کردند؛ زیرا رژیم پس از سال 1342 با سانسور شدید مطبوعات از تبلیغ نام ایشان جلوگیری می‌کرد. با این واقعه، مردم، گمشده خود را یافتند و در راه تاسیس حکومتی مبتنی بر احکام اسلامی و متکی به آرای ملت، به تکاپو افتادند.

3ـ افشای ماهیت دروغین شعار حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی رژیم:

جیمی کارتر با شعار حقوق بشر به کاخ سفید راه یافت و سعی کرد در نگرش سردمداران رژیمهای دیکتاتوری دگرگونی ایجاد کند. ازاین‌رو، تعدادی از کشورها زیر فشار قرار گرفتند تا فضای باز سیاسی را بر مخالفان باز کنند. البته هدف امریکا حفظ منافع خود بود؛ زیرا نظریه‌پردازان سیاسی آن کشور به این نتیجه رسیدند که تداوم حاکمیت رژیمهای دیکتاتوری با وضعیت فعلی، بحرانهایی را در پی خواهد داشت. آنان برای پیشگیری از بحرانهای احتمالی، برنامه فضای باز سیاسی را مطرح ساختند. ایران نیز جزء این دسته از کشورها بود. کارتر در آبان‌ماه سال 1356 به ایران آمد و ایران را «جزیره ثبات» نامید. شاه سرمست از تایید و تمجید امریکاییها و با احساس قدرت، دست به اقدامی تلافی‌جویانه زد و از آنجایی که برگزاری مراسم ترحیم شهادت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی در کشور به‌عنوان شکست سنگینی برای سیاست شاه مبنی بر حذف نام امام‌ خمینی(ره) از خاطر مردم بود، با چاپ مقاله‌ای توهین‌آمیز و سرکوب قیام خونین مردم قم، اضطراب خود را از فراگیر شدن انقلاب نشان داد. حمایت بی‌دریغ امریکا از شاه در سرکوب قیام مردم قم نشان داد که این منافع امریکا است که ایجاب می‌کند درکجا از کشتار و حکومت دیکتاتوری و در کجا از شعارهای دروغینی چون حقوق بشر حمایت کند.

4ـ مردمی شدن نهضت امام خمینی:

از سال 1341 که امام خمینی نهضت خود را با شهامت آغاز کرد تا سال 1356، مردم و روحانیون از ایشان حمایت می‌کردند، اما قیام قم، این اعتراضها را علنی‌تر کرد و مبارزان را به خیابانها کشاند تا با سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی جدید، نیروهای مذهبی و انقلابی در رسیدن به اهداف عالیه اسلامی، بیش‌ازپیش بسیج شوند. از این پس، قیام مردم در قالب پدیده چهلمی بعد از چهلم دیگر در سراسر ایران نمود عینی‌تر پیدا کرد؛ زیرا مراسم گرامی‌داشت یاد شهیدان قم در تبریز در بیست‌ونهم بهمن‌ماه آن سال به درگیری خونینی منجر شد. در مراسم چهلم قیام مردم تبریز در یزد حادثه خونینی به‌وقوع پیوست و زنجیره‌ای از این چهلم‌ها تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت. این پدیده یکی از مهمترین عوامل تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بود.

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی