خدمتی که وزیر هلاکوخان به علم کرد

این رصدخانه كه بزرگ‌ترین رصدخانه جهان در دوره قبل از اختراع تلسكوپ بوده و در زمان خود در زمره پیشگامان نجوم ایران و دنیای قدیم محسوب می‌شده؛ در زمانی كه مراغه به پایتختی مغولان درآمده بود، از سوی هلاكوخان مغول ساخته شد.

رصدخانه مراغه سال‌های سال زیر تلی از خاك مدفون بود تا این‌كه در دهه 1350 خورشیدی، قسمت‌های مختلف آن شناسایی شد. ساختمان اصلی این رصدخانه به شكل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌ بود و دارای قسمت‌های مختلفی نظیر برج مركزی، واحدهای مدور پنجگانه و كتابخانه است. برج مركزی كه وسیع‌ترین فضای كشف‌شده را تشكیل می‌دهد، 22 متر قطر دارد و ضخامت دیوار آن به 80 سانتی‌متر می‌رسد.

فضای داخلی شامل یك راهرو و شش اتاق است كه 4 اتاق مستطیل شكل و دو اتاق دیگر كه در سمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند، شكل هندسی ندارند. در قسمت جنوب و جنوب شرقی و شمال برج مركزی رصدخانه پنج واحد مدور كشف شده كه هریك به طور مستقیم در كار پژوهش‌های نجومی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در گوشه شمال غربی تپه واقع در زیر حصار شمالی محوطه رصدخانه بنای جالبی به مساحت 330 متر مربع به دست آمده كه كتابخانه این مجموعه است. در این كتابخانه بالغ بر 400 هزار جلد كتاب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره برای استفاده دانشمندان و فضلا در آن مركز جمع‌آوری شده بود. یكی از معروف‌ترین فعالیت‌های این رصدخانه، زیج معروف ایلخانی است.

زیج ایلخانی

خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین كرده‌است كه سال‌های سال از شهرت و اعتبار خاصی در ایران و كشورهای همجوار چون چین برخوردار بود و حدود 300 سال پس از مرگ خواجه این اثر نفیس به زبان‌های خارجی ترجمه و در اروپا منتشر شد.

رصدخانه مراغه در زمان خود فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و بیشتر شاخه‌های علمی‌ توسط مشهورترین دانشمندان آن روزگار در آن مركز تدریس می‌شد. خواجه نصیر به منظور استفاده بهینه از آن مركز، استراحتگاهی عالی برای دانشمندان و منجمان و مدرسه علمیه‌ای برای دانشجویان طلبه در كنار این مركز ساخته بود.

در سال‌های اخیر، گنبدی بزرگ برای محافظت از بقایای این بنا روی بخشی از آن ساخته شده و هراز چندگاهی در قالب نمایشگاه از آن استفاده می‌شود.

لوله رصد

در تاریخ سلسله پادشاهی یوان در چین مندرج شده که برای تاسیس رصدخانه پکن، به سرپرستی کوئوشوچینگ منجم دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده‌است. از جمله این ابزارها ذات الحلق، عضاده (الیداد)، دو لوله رصد، صفحه‌ای با ساعتهای مساوی، کره سماوی، کره زمین، تورکتوم (نشان دهنده حرکت استوا نسبت به افق) هستند. چینیان لوله رصد را وانگ-تونگ نامیده‌اند. به گفته تاریخ سلسله پادشاهی یوان ایرانیان از این اختراع نه تنها برای رصد اجرام آسمانی، بلکه برای مشاهده دوردست‌ها، به ویژه در دریا سود می‌جسته‌اند. همین کتاب از حضور دانشمندان چینی به رهبری فائومون‌جی برای کارآموزی در رصدخانه مراغه خبر می‌دهد.

فراوری:الهام مرادی

بخش گردشگری تبیان

برگرفته از جام جم، تاریخ صنعت و اختراعات، نوشته موریس داماس