تاثیر حضور امام (ع) در فرهنگ عمومی و مذهبی

الف- زیارت و آستان بوسی مزار اهل بیت:

هر چند که این موضوع تا پیش از حضور امام رضا در ایران وجود داشت  و زیارت مکه و کربلا برای همگان به نوعی آزاد بود ولی پس از حضور امام رضا و تدفین ایشان در ایران، آداب زیارت حال و هوای دیگری پیدا نمود، راه اندازی کاروانهایی که به قصد زیارت امام رضا از اقصی نقاط کشور به سمت مشهد حرکت میکردند یکی از این تحولات است که مشقتها و سختیهای زایران از قبیل وجود راهزنان، مرگ و میر زایران در بین راه، باز ماندن از قافله، شفا یافتن بیماران و ... به عنوان سوژه هایی برای خلق آثار داستانی و شعر و در فرهنگ ایرانی به وجود آورد.

ب- مشهدی:

اصطلاحی که در سرتاسر کشور در بین مردم رایج است و عموما به اشخاصی که توفیق زیارت امام رضا را پیدا نموده اند اطلاق میگردد. همانگونه که به شخصی که حج نموده اصطلاح حاجی و به شخصی که به کربلا سفر نموده اصطلاح کربلایی به کار میبرند.

ج- تاثیر در آیینهای مختلف

آئین

«هر نوع ایمان و اعتقاد به غیر ماده را آئین می‌گویند. آئین کوششی است برای درک آن چه درک شدنی است و بیان آن چیزی که غیر قابل تقریر است. به قول ماکس مولر: آئین همیشه در میان بشر بوده است و جامعه‌ای یافت نمی‌شود که در آن عقیده به متافیزیک و ماوراء الطبیعه نباشد، اگرچه منکرین آن هم در طول تاریخ کم نبوده‌اند.»

درباره علل پیدایش آئین‌ها باید به اختصار بگوییم که آئین‌ها معلول ترس و امید انسان‌هاست و انسان‌ها از هر چیزی که می‌ترسیدند و یا به خیر هر چیزی که امیدوار می‌شدند، آن را می‌پرستیدند. آن‌ها چون علت زلزله، توفان، بیماری‌ها و حوادث دیگر را نمی‌شناختند به پرستش قوای طبیعت روی می‌آوردند تا از آسیب حوادث مخوف در امان مانند.

روی هم رفته می‌توان چنین اظهار کرد که گرایش انسان‌ها به آئین از علاقه بشری به پرستش خدا یافت شده است و هر کس در درون خویش کشش و میلی نسبت به ستایش خدا و خداجویی احساس می‌کند و مسلماً همین حالات قلبی باعث شده‌ که در طول تاریخ، بشر به انواع و اقسام پرستش‌ها و عبادات روی آورده و هر چیزی را که خدا می‌پنداشته یا به نحوی آن را در سرنوشت خود موثر می‌دیده است، بپرستد. (1)

برگزاری آیینهای مختلف نمایشی از دیگر تاثیرات حضور امام رضا در ایران به شمار می آید مانند آیین عزاداری نمایشی که در دوران دیالمه از خلقت آدم تا زیارت امام رضا را برای مخاطبین اجرا میکردند. (2)

آیین نقاره کوبی:

این آیین در صحن مطهر علی بن موسی الرضا (ع) اجرا میگردید و اکنون به عنوان یکی از گونه های هنر موسیقی ایرانی به شماره می آید و از آنجا که سازهایی همچون نقاره و کرنا از سازهای فلکلور خراسان محسوب میشوند و از برکت وجود امام رضا رنگ و روی مذهبی به خود گرفته اند.

نقاره کوبی که قبل از طلوع و بعد از غروب خورشید به عنوان استقبال و بدرقه خورشید انجام میشد که بعدها در مراسم دیگری همچون نشان دادن شکوه پادشاهی، جشنها و اعیاد، اعلام فتوحات و آمادگی برای نبرد که رفته رفته بر موسیقی محلی نیز تاثیری شگرف ایجاد نمود (3)

مناقب خوانی

سروده‌های شعرا در مدح و منقبت امامان معصوم توسط گروهی كه مناقب خوان نامیده می‌شدند، برای مردم كوچه و بازار خوانده می‌شد

«مناقب خوانها شبیه مداحان عمل می‌كردند با این تفاوت كه كار آنها محدود به اوصاف امامان و ائمة شیعة امام علی (ع) بوده و در این زمینه به نقل حدیث و روایت و داستان‌های حماسی و مذهبی می‌پرداختند.» به همین دلیل این قبیل اشعار را مبدا اصلی حماسه نامه‌های مذهبی می‌دانند.

در منقبت خوانی‌های استان خراسان دربارة كرامات امام رضا (ع) اشعاری خوانده می‌شد. این اشعار اگر چه عاری از داستان‌های حماسی بودند ولی از لحاظ آموزشی و اخلاقی نكات مهمی را در بر داشتند. این اشعار كه با حمد خداوند و نعت پیامبر اسلام و حضرت علی شروع می‌شدند به بیان فضایل اخلاقی امام رضا بدون بیان داستانی زندگی ایشان می‌پرداختند.

ه- چاوشی خوانی:

هنگام عزیمت و بازگشت مسافران از مشهد، دسته ای از مردم به استقبال و بدرقه زایر میرفتند و تا مسافتی بسیار کوتاه زایر را همراهی میکردند، که در هنگام بازگشت زایر را به در منزل میرساندند. در این بین شخصی به خواندن منقبت اهل بیت و گرفتن صلوات از مردم میپرداخت که به چاوشی خوانی معروف بود. به کرات دیده شده هنگامی که شخصی عازم مسافرت کربلا یا مشهد میباشد و چاوشی خوانی میکنند. در حین حرکت، اشخاصی با شنیدن صدای چاوشی عازم سفر میشوند.

نمونه های چاوشی خوانی

شکر خدا که تیر دعا بر هدف رسید       روی سیاه ما به ضریح نجف رسید (4)

بارالها کن نصیب شیعیان هر سالها        هم نجف هم کربلا هم مشهد شاه رضا

پی نوشتها:

1- مقدمه‌ای بر اساطیر و آئین‌های باستانی جهان، دکتر غلامرضا معصومی، چاپ اول 1386، نشر سوره مهر،

2- بیضایی بهرام ، نمایش در ایران

3- مسعودیه محمد تقی، سازهای ایران

4- هنگام باز گشت از کربلا

بخش حریم رضوی