تجسم شق القمر در فالنامه

تحلیل نگاره محمد(ص) شق القمر می کند در فالنامه صفوی

این نگاره متعلق به کتاب فالنامه دوران صفوی است و بر طبق روایات احتمالا حدود 1550میلادی تصوبر شده است. این کتاب هم اکنون در کتابخانه ساکسون استیت نگهداری می شودو حدود 73 نگاره دارد. متاسفانه نگاره های این نسخه در موزه های مختلف هنری جهان پخش است و کاتب و نگارگران این نقاشی های ارزشمند نیز ناشناس باقی مانده اند.برخی از کتب نگارگر این نسخه را آقا میرک می دانند که این مدعا با توجه به تحقیقات علمی که روی نسخ این نگارگر انجام شده رد شده است.

احتمالا این کتاب برای شاه تهماسب نگارش شده و یک کتاب پیشگویی سعد و نحس بودن امور است که در مواردی چون سفر، موفقیت در امر تجارت و ... مورد استفاده قرار می گرفته است و برای اسن منظور به آن تفال می زدند.

نگاره محمد (ص) شق القمر میکند

در نگاه اول چهار مرد در پلان جلو ایستاده اند و در میان ایشان مردی با جامعه آبی (رنگ روحانی) که دست بر شال زده و صورتش در هاله ای از آتش مقدس قرار دارد با دست به ماه اشاره می کند که در هیات  و چهر ه زنی است که از میان صورتش به دو نیم شده است.

چهار مرد نیز در پلان عقب در حال نظاره منظره فوق هستند.

موضوع این نگاره چنان که از نامش پیداست روایت معجزه حضرت محمد شق القمر است. در آیات قران آمده: «اقتربت الساعه و انشق القمر» قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت.

اکثر مفسرین بر این اعتقادند که آمدن قیامت در کنار شق القمر به این دلیل است که ظهور حضرت محمد به عنوان آخرین پیامبر خود از نشانه های نزدیک شدن آخرالزمان است.

واقعه شق القمر که به طور وضوح در این نگاره تجسم شده است. ام حادثه قیامت نیز به صورت ضمنی در این نگاره تجسم شده است: به واسطه دو انگشت حضرت که به ماه اشاره میکند.

در حدیث آمده که بعثت انا و الساعه کهاتین یعنی شاید فاصله بعثت من از قیامت ار فاصله دو انگشت نزدیکتر باشد.

البته اشاره دو انگشت دست راست به آسمان در اسلام معنای رمزی  شهادتین نیز هست. از سویی در آیات و روایات قرانی و دینی دست راست به معنای افراد مصلح و بهشتی و دست چپ نشان افراد مشرک و کافر است. در این نگاره نیز فردی که در کنار حضرت ایستاده و لباس زرد نارنجی ( رنگ تردید) به تن دارد از مشرکانی است که بر ایشان شک دارد  و عمل ایشان را سحر می داند و با دست چپ به ایشان اشاره می کند. از سویی در مبانی هنر رنگ نارنجی و آبی دو رنگ متضاد و مکمل هستند که در اینجا نمادی از دو گروه انسانهای مومن و مشرک هستند.

ماه در این نگاره به هیات زن تجسم شده است. ماه در تفکر اسلامی از جایگاهی ویژه برخور دار است و مبدا حرکت تاریخ محسوب میشود. ( ماه قمری) از سویی دیگر ماه نماد زیبایی و محبوب و معشوق زیبا رو است . توصیفات زنانه نیز در تفکر ماه ریشه دارد و از قدیم چهره معشوق را با قرص ماه قیاس می کردند. همچنین ماه می تواند به عنوان سمبل جمال غیر قابل حصول خداوندی باشد که در همه جا انعکاس یافته است و این تفکر تا آنجا پیش رفته که برخی از ترکهای متمایل یه مشرق عرفان میان واژه های اللهق هلال و لاله ارتباط برقرار کرده اند. بدین ترتیب که هر چهار کلمه از الف، لام و هائ تشکیل شده اند.

چهار نفری که در پلان جلو هستند نماینده مردمان مشرکی هستند که در مکه شاهد معجزه فوق بودند. وقتی مشرکین حضرت را به سحر محکوم می کنند و می گویند منتظر می مانیم تا مسافرانی از خارج شهر بیایند، ببینیم ایشان نیز این واقعه را دیده اند چون محمد نمی تواند افرادی را که خارج از مکه بودند سحر کند.

مسافران از راه می رسند و شهادت می دهند که دیدند ماه از میان دونیم شد.

نگارگر تصویر فوق برای نشان دادن مردمان مسافری که خارج از مکه بودند عده ای را در پشت کوه تصویر کرده تا به صورت ضمنی به این دسته اشاره کند.

در این میان از نظر مبانی رنگ نیز تناسبات رنگی به خوبی رعایت شده و ارتباط بصری خوبی میان رنگهای گرم کرم، نارنجی، یاسی و قهوه ای ناظران برقرار شده است که با رنگ تیره و سنگین لباس حضرت به تعادل رسیده است.

تعداد کل پیکره ها در تصویر برابر با عدد نه است . عددی که مفهوم آن نه سپهر یا قلمرو کیهانی در نجوم اسلامی است و نشان دهنده توجه نگارگر این اثر به آسمان و نشانه های آسمانی است.

در این نگاره آسمان ، ستارگان و ماه در کنار یکدیگر تصویر شده اند و شعله های اطراف سر حضرت ایشان را به خورشید بدل کرده است. همانطور که در حدیث می فرماید: من چون خورشید هستم و صحابه من نیز ستارگان هستند.0

ارتباط موضوعی نگاره با فالنامه

از نظر ایرانیان مسلمان هر روز سال ویژگیهای خاص خود را دارد چرا که با انواع تأثیرات نجومی ، فرشتگان مختلف، رنگها و عطرهای گوناگون و غیره همراه است.

برخی علما انجام اعمال گوناگون را به روزهایی خاص محدود کرده اند مثلا برای کوتاه کردن ریش فلان روزها را میمون دانسته اند. به طوری که انسان می تواند همه زندگی خود را بر حسب روزهای خاص هفته سال و ماه تنظیم کند.

امر سعد و نحس از مشهورترین موضوعات نجوم احکامی است و در فرهنگ اصطلاحات نجومی این امور را بیشتر در ارتباط با اختیار طوالع تعریف کرده اند.

یک مسلمان شیعه کدام اوقات را بهتر از دیگر زمانها میداند؟ زمانهایی که در آنها حالت اسرار آمیزی که در آغاز وجود داشت دوباره اجرا می شود. یعنی فصول مقدس، روزها و ساعات مقدس.

برای مسلمانان تاریخچه نجات و رستگاری با حضرت محمد آغاز می شود.

اما واقعه فوق در نزد عوام نشان از حادثه ای نحس است یکی به این علت که روز جزا و قیامت را به یاد می آورد و دیگری آنکه در قرآنهایی که در بالای هر سوره خوب و بد را ذکر کرده این سوره نشان از فال بد است.

بدین ترتیب ارتباط موضوعی نگاره و متن به خوبی آشکار می شود.

س. رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

منابع:

فرهنگ اصطلاحات نجومی/ ابوالفضل مصفی

هنر اسلامی، زبان و بیان/ تیتوس بورکهارت

هنرنامه/ مژده کاظم

Mircea Eliade, Encyclopedia of Religion