مهمترین عامل نابودی خیر و برکت

بی ‌تردید ابتلا به اسراف و تبذیر، یکی از مشکلات جامعه است. مصرف گرایی و زیاده روی در مصرف، مشکلات اقتصادی بسیاری برای جامعه ایجاد کرده است. مشکل اسراف آن چنان در تار و پود جامعه ریشه دوانده است که صرفه جویی و جلوگیری از اسراف و تبذیر به عنوان یکی از راه حلهای اساسی تنظیم اقتصاد جامعه اسلامی مطرح می‌شود.

از دیدگاه قرآن، اسراف یکی از نکوهیده‌ترین کارها است که حتی آن را یک عمل فرعونی دانسته و می‌فرماید: «وَاِنّ فِرعَونَ لَعالٍ فِی الاَرْضِ وَاِنَّهُ لَمِنَ المُسْرِفین» 1

علاوه بر آن قرآن اسراف کنندگان را اصحاب دوزخ می‌شمارد: «اِنَّ الْمُسْرِفینَ هُمْ اَصْحابُ النّارِ» 2.

امروزه اسراف و تبذیر به صورت عرف و عادت و گاه یک ارزش درآمده است. از این رو تغییر زیرساختهای عرفی، اخلاقی و فرهنگی جامعه یکی از مهم‌ترین عوامل برای نابود کردن اسراف به شمار می‌آید که آن هم در گرو درک صحیح این مشکل است.

تعریف اسراف و تبذیر

واژه «اسراف» در لغت به معنی «گزاف کاری کردن، در گذشتن از حد میانه، تلف کردن مال، ولخرجی کردن 3 آمده است.

واژه اسراف تنها یک واژه اقتصادی نبوده بلکه این واژه قبل از آنکه نشانه جرم در امور اقتصادی باشد، بیانگر وضعیت نامناسب و غیرمعقول اخلاقی و فرهنگی شخص یا جامعه مسرف است که حالت تجاوزگرانه و بی اعتنایی به قوانین و حدود شرعی و انسانی می‌باشد. بر این اساس، به کارگیری این واژه در قرآن کریم و ادعیه ماثوره در مورد تجاوز از مرز شرع و خصلتهای انسانی و گام نهادن به وادی گناه و معصیت بسیار است. «وَ ما کانَ قَوْلُهُمْ اِلاّ أنْ قالُوا رَبَّنا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ اِسْرافَنا فی أَمْرِنا وَثَبّت اَقْدامَنا وَانْصُرْنا عَلَی الْقَومِ الْکافِرین»؛ 4 «و سخن آنان جز این نبود که گفتند: پروردگارا، گناهان ما و زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش و گام های ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یاری ده.‌»

پیامدهای اسراف و تبذیر

الف. پیامدهای دنیوی:

1. کم برکتی

اسراف، عملی مخالف تقوا و دستورات و سفارش های خدا و اولیای الهی است و باعث می‌شود برکت از زندگی انسان رخت بربندد. امام صادق علیه السلام فرمودند: «اِنَّ مَعَ الاسْرافِ قِلَّةَ الْبَرَکةِ؛ 5 همانا اسراف همراه با کاهش برکت است.‌»

2. زوال نعمت

یکی از آثار شوم اسراف و تبذیر تباهی و زوال نعمت است. امام علی علیه السلام فرمودند: «اَلْقَصْدُ مَثْراةٌ وَالسَّرْفُ مَثْواةٌ؛ 6 اعتدال و میانه روی موجب فراوانی مال و ثروت و اسراف باعث تباهی و نابودی آن است.‌»

از امام کاظم علیه السلام نقل شده که فرمودند: «مَنِ اقْتَصَدَ وَقَنِعَ بَقِیتْ عَلَیهِ النِّعْمَةُ وَمَن بَذَّرَ وَاَسْرَفَ زالَتْ عَنْهُ النِّعْمَةُ؛ 7 کسی که میانه روی و قناعت ورزد، نعمتش باقی می‌ماند و آنکه تبذیر و اسراف کند، نعمتش زوال می‌پذیرد.‌»

3. ورشکستگی (افلاس)

از دیگر آثار زیانبار افراط و ولخرجی که کم و بیش در اطراف خود به چشم دیده ایم، ورشکستگی است. خیلی از افراد به خاطر داشتن ثروت زیاد دست به انواع ریخت و پاشها و ولخرجی می‌زنند و چون دارای ثروت هستند، ترسی از آینده ندارند، غافل از اینکه ولخرجی موجب مفلسی و بینوایی است.

امام علی علیه السلام فرمودند: «مَنْ افْتَخَرَ بِالتَّبْذیرِ اِحْتَقَرَ بِالاِْفْلاسِ؛ 8 هر کس به ریخت و پاش افتخار کند، با تهیدستی (ورشکستگی) کوچک می‌شود.‌»

4. فقر

بی شک یکی از عوامل مهم فقر و تنگدستی در جهان، اسراف و تبذیر است. آنهایی که دست به ولخرجی و ریخت و پاشهای بی حد و حساب می‌زنند ، سرانجامی جز تهیدستی و شکست اقتصادی در انتظارشان نیست.

امام صادق علیه السلام به عبید فرمودند: «یا عُبَیدُ اِنَّ السَّرَفَ یورِثُ الْفَقْرَ وَاِنَّ الْقَصْدَ یورِثُ الْغِنی؛ 9 ‌ای عبید! اسراف باعث فقر می‌شود و میانه روی موجب بی نیازی می‌گردد.‌»

5. نابودی امکانات

از جمله آثار ولخرجی، نابودی امکانات است. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «اَلاِْسْرافُ یفْنی الْجَزیلَ؛ 10اسراف، [امکانات] زیاد را نابود می‌سازد.‌»

6. بخل

یکی از صفات اخلاقی که مورد توجه دین و اولیای الهی است و ائمه معصومین علیهم السلام آن را بخشی از سیره و روش خود قرار داده بودند، جود و بخشش است. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ولخرجی و افراط در مصرف، یکی از آفتهای این فضیلت اخلاقی بیان شده است: «آفةُ الْجُودِ اَلسَّرْفُ؛ 11 اسراف آفت سخاوت است.‌» یعنی، اسراف و تبذیر فرد باعث می‌شود که نتواند جود و بخشش داشته باشد و به این صفت اخلاقی عمل کند.

7. بیماری جسمی

امروزه پژوهشهای دانشمندان به این نتیجه رسیده که سرچشمه بسیاری از بیماریها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن باقی می‌ماند. این مواد اضافی هم بار سنگینی برای قلب و سایر دستگاههای بدن است و هم منبع آماده‌ای برای انواع عفونتها و بیماریها است. عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده روی در تغذیه و به اصطلاح «پرخوری» است و برای جلوگیری از آن راهی جز رعایت اعتدال در غذا نیست. 12

بی جهت نیست که علی بن حسین واقد در جواب طبیب مسیحی که پرسید: در کتاب شما چیزی از علم طب نیست، در حالی که علم دو تاست، علم پزشکی و علم ادیان. گفت: خداوند تمام پزشکی را در نصف آیه جمع کرده است: «کلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفوا»؛ 13 «بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.‌» و پیامبر ما تمام پزشکی را در یک جمله خلاصه کردند و فرمودند: «اَلْمِعْدة بَیتُ کلّ داءٍ وَالْحِمْیةُ رأْسُ کلّ دَواءٍ؛ 14 «معده خانه هر بیماری و پرهیز برترین داروست.‌» طبیب مسیحی گفت: قرآن و پیامبر شما چیزی از پزشکی برای جالینوس باقی نگذاشته اند. 15

8. محرومیت از هدایت

یکی از این عوامل که باعث محرومیت انسان از هدایت می‌شود، اسراف و تبذیر است. قرآن کریم درباره اسراف کاران و کسانی که در معصیت و گناه پا را از حد فراتر نهاده اند می‌فرماید: «اِنَّ اللّه لایهْدی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کذّاب»؛ 16«خدا کسی را که افراط کار دروغ زن باشد، هدایت نمی‌کند.‌» به عبارت دیگر اسراف از آنها سلب توفیق کرده، بهره‌ای از بینات نمی‌برند و در نتیجه در وادی ضلالت و گمراهی باقی می‌مانند.

9. بی مروّتی

جوانمردی و مروت که از خصال نیک انسانی است و همگان دارنده این صفت را می‌ستایند، با اسراف و تبذیر قابل جمع نیست. علی علیه السلام فرمودند: «مِنَ المُروّةِ اَنْ تَقْصِدَ فَلا تَسْرِفَ وَتَعِدَ فَلا تُخْلِفَ؛ 17 از جوانمردی است که میانه روی کنی و زیاده روی ننمایی و چون وعده دادی خلف وعده نکنی.‌»

10. از بین رفتن شرافت

خصلت شرافت که فرد را در اجتماع مورد تکریم و احترام قرار می‌دهد، با افراط و ولخرجی از بین می‌رود. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «مِنْ اَشْرَفِ الشَّرَفِ اَلْکفُّ عَنِ التَّبْذیرِ وَالسَّرَفِ؛ 18 از شریف‌ترین شرافتها، خودداری از تبذیر و اسراف است.‌» اگر فرد دست به اسراف و تبذیر بزند، بدست خود اسباب شرافت خویش را از بین می‌برد.

11. سلب توفیق

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «اَمّا عَلامَةُ الْمُسْرِفِ فَأَرْبَعَةٌ: اَلْفَخْرُ بِالباطِلِ وَیأْکلُ مالَیسَ عِنْدَهُ وَیزهدَ فی اِصْطِناعِ المَعْروفِ وَینْکرُ مَن لا ینْتَفِع بِشَی ءٍ مِنْهُ؛ 19 نشانه اسرافکار چهار چیز است: به کارهای باطل می‌نازد، آنچه را فراخور حالش نیست می‌خورد، در انجام کارهای خیر بی رغبت است و هر کس را که به او سودی نرساند، انکار می‌کند.‌»

12. عدم استجابت دعا

یکی از عوامل عدم استجابت دعا، اسراف و تبذیر است.  امام صادق علیه السلام فرمودند: «اَرْبَعَةٌ لا تُسْتَجابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ... وَ رَجُلٌ کانَ لَهُ مالٌ فَأفْسَدَهُ فَیقُولُ اللهمَّ ارْزُقْنی فَیقالُ لَهُ أَلَمْ آمُرْک بِالاقْتِصادِ، اَلَمْ آمُرْک بِالاِْصْلاحِ؛ 17 چهار دسته هستند که دعایشان مستجاب نمی‌شود... و مردی که مالی داشته که آن را ضایع کرده و می‌گوید: خدایا به من روزی بده، به او گفته می‌شود: آیا تو را به میانه روی امر نکردم؟ آیا به تو دستور اصلاح [در مال] را ندادم»

ب. پیامدهای اخروی

در قرآن و روایات برای اسراف و تبذیر آثار اخروی نیز بیان شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. خشم الهی

اسراف کار از رحمت خداوند دور بوده، گرفتار خشم الهی می‌شود، همان گونه که در قرآن کریم آمده است: «وَلا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا یحِبُّ الُمسْرِفینَ»؛ 18 «زیاده روی نکنید که او اسراف کاران را دوست ندارد.‌»

امام جعفر صادق علیه السلام هم در این زمینه فرمودند:«اِنَّ السَّرَفَ اَمرٌ یبْغِضُهُ اللّه ُ؛ 19 اسراف از اموری است که مورد غضب خداست.‌»

2. کیفر اخروی

کسانی که از ذکر خدا روی گردانده، آیات او را فراموش کنند همچنین آنهایی که نعمتهای خدادادی چون چشم و گوش و عقل را در مسیر نادرست به کار گرفته، آنها را بیهوده برباد دهند، نه تنها گرفتار فقر و تنگدستی در دنیا می‌شوند، بلکه عذاب اخروی نیز در انتظار آنها خواهد بود: «وَکذلک نَجْزی مَنْ أسْرَفَ وَلَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّه وَلَعذابُ الاخِرَةِ اَشَدُّ وَاَبْقی»؛ 20 «و این گونه هر که را به افراط گراییده و به نشانه‌های پروردگار ایمان نیاورده است، سزا می‌دهیم و قطعا عذاب آخرت سخت‌تر و پایدارتر است.‌» همچنین فرمود: «وَاَنَّ المُسْرفینَ هُمْ اَصْحابُ النّارِ»؛ 21 «و افراط گران همدمان آتشند.‌»

3. خواری قیامت

وقتی امیرمؤمنان علیه السلام در عطایای بیت المال رعایت مساوات کردند، عده‌ای از خودخواهان بر حضرت ایراد گرفته، آن را برخلاف سیاست دانستند. حضرت ضمن ایراد خطبه‌ای به آنها فرمود:

«... ألا وَاِنَّ اِعْطاءَ الْمالِ فی غَیرِ حَقِّهِ تَبْذیرٌ وَاِسْرافٌ وَهُوَ یرْفَعُ صاحِبَهُ فِی الدُّنْیا وَیضَعُهُ فِی الآخِرَةِ وَیکرِمُهُ فِی النّاسِ وَیهینُهُ عِنْدَ اللّه ِ وَلَمْ یضَعْ امرؤٌ مالَهُ فی غَیرِ حَقِّه وَلا عِنْدَ غَیرِ اَهْلِهِ اِلاّ حَرَمَهُ اللّه شُکرَهُمْ وَکانَ لِغَیرِهِ وُدُّهُمْ...؛ 22 آگاه باشید که بخشیدن مال در غیر حقش تبذیر و اسراف است. این کار در دنیا انجام دهنده آن را بالا می‌برد ولی در آخرت موجب سرافکندگی وی می‌گردد و در میان مردم گرامیش می‌نماید ولی در نزد خداوند خوارش می‌سازد. هیچ کس مال خودش را در غیر مورد حقش مصرف نکرد و به غیر اهلش نسپرد جز اینکه خداوند او را از سپاسگزاری آنان محروم ساخت و محبتشان با دیگری بود.‌»

4. هلاکت

اسراف از هر نوعی که باشد، انسان را به نابودی می‌کشاند؛ به خصوص افرادی که با انکار آیات الهی و تکذیب پیامبران درباره خویش و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند اسراف کنند. خدای منان می‌فرماید: «ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیناهُمْ وَمَنْ نَشاءُ وَاَهْلَکنا الْمُسْرِفینَ»؛ 23 «سپس وعده (خود) به آنان را راست گردانیدیم و آنها و هر که را خواستیم نجات دادیم و افراط کاران را به هلاکت رساندیم.‌»

پی نوشت ها :

1) یونس/83: «در حقیقت فرعون در آن سرزمین برتری جوی و از اسراف کاران بود.‌»

2) غافر/43: «اسراف کنندگان همدمان آتشند.‌»

3) محمد معین، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1362، ج1، ص266.

4) الراغب الاصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق بیروت، الطبعة الاولی، 1416 ه، ص407 (ماده سرف).

4) آل عمران/ 147.

5) الکافی، ج4، ص55، حدیث3.

6) همان، ص52، حدیث4.

7) تحف العقول، ص403.

8) همان، ح 8141.

9) الکافی، ج4، ص53، ح8.

10) غررالحکم، ح8118.

11) همان، ح8226؛ همچنین، آفةُ الجُودِ التَّبذیر. (همان، ح8626).

12) تفسیر نمونه، ج6، ص152.

13) اعراف/ 31.

14) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص412؛ نهج الفصاحة، ج2، ص320، ح1911.

15) همان.

16) غافر/ 28.

17) غررالحکم، ح8131، همچنین حدیث 5292.

18) همان، ح8143.

19) تحف العقول، ص21.

17) الکافی، ج2، ص511، ح2.

18) انعام/141.

19) الکافی، ج4، ص52، ح2.

20) طه/ 127.

21) غافر/43.

22) نهج البلاغه، خطبه 126.

23) انبیاء/9

فرآوری : محمدی

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره60