چاپ پارچه
چاپ باتیک و کلاقه ای، چاپ سنتی ایران
از انواع چاپ پارچه متداول در ایران، چاپ باتیک و چاپ کلاقهاى بوده است. باتیک هنرى است که نخست در چین ابداع شد و بعد به کشورهاى دیگر از جمله مصر، هند، روسیه، ایران و ... راه یافت. این چاپ بیشتر روى پارچههاى ابریشمى انجام مىشود. مراکز عمدهء این چاپ اسکو و تبریز است.
چاپ کَلاقهای یا باتیک یکی از روشهای چاپ بر روی پارچه است که در کشورهایی مانند اندونزی، تایلند، سریلانکا، هند و ایران از قدیم کاربرد داشتهاند.
این روش در ایران بیشتر در تبریز و اسکو رواج دارد و کَلاقهای نامیده میشود. واژه باتیک ریشه اندونزیایی دارد.
در چاپ کلاقهای، کلیه طرحها و رنگها را با استفاده از واکس و عملیات رنگرزی بر روی پارچه منتقل میکنند. برای این کار بیشتر از پارچه ابریشم استفاده میشود. تار و پود پارچه از واکس پوشیده میشود و هر دو روی پارچه یکسان نقش میشود.
چاپ باتیک در بدو ورود به ایران تنها با استفاده از رنگ سفید بر روی زمینه سیاه استفاده می شد. پس از مدتی رنگ قرمز را نیز بکار گرفتند و کم کم رنگهای دیگر نیز اضافه شد.
رنگهای به کار رفته برای چاپ بیشتر از دسته رنگهای گیاهی مانند روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه است.
یکی از ویژگیهای چاپ کلاقهای ایجاد رگههای رنگی است که در اثر شکستن واکس و نفوذ رنگ از میان این شکستها به پارچه در حین عملیات رنگرزی برروی پارچه پدید میآید.
ابزار کار چاپ باتیک «تیان» نام دارد که وسیلهای فلزی شبیه به قیف نازک است. همچنین قلممو، مهر و کارگاه چوبی (برای مهار کردن پارچه) نیز استفاده میشود. روشهای چاپ باتیک عبارتند از چاپ مستقیم، چاپ برداشت، چاپ با شابلون، نقاشی باتیک روی پارچه ابریشمی، تار عنکبوتی، قلممویی، بدون رنگرزی و باندا (پیچشی). استاد حسین گنجینه از استادان معروف این سبک در ایران است
چاپ باتیک در بدو ورود به ایران تنها با استفاده از رنگ سفید بر روی زمینه سیاه استفاده می شد. پس از مدتی رنگ قرمز را نیز بکار گرفتند و کم کم رنگهای دیگر نیز اضافه شد.
روش کار در چاپ باتیک به این صورت است که ابتدا پارچههاى ابریشمى را به وسیلهء ترکیبى از کربنات دو سود، صابون و جوششیرین صمغگیرى مىکنند و سپس با رتکیب تخم خربزه و روشنک سفید و نرم مىکنند و براى چاپ آماده مىکنند.
هنرمند ابتدا نقشها را در ذهن آماده مىکند و قالبها را با موم مىپوشاند و روى پارچه مىزند. موم به درون پارچه مىرود. سپس پارچه را به درون رنگ وارد مىکند که بخشهاى بدون موم رنگ شوند. موم مانع نفوذ رنگ مىشود. چنانچه مایل باشند این بخشها نیز رنگ شوند، باید قالب جداگانهاى استفاده شود. در پایان موم یا پارافین را بعد از رنگآمیزى و بخار دادن، با آب جوش جدا مىکنند و براى حذف موم اضافه روى پارچه، از مخلوط آب با سولفات دوسود استفاده مىکنند و خوب آن را آبکشى مىکنند. و بعد با اطوى داغ روى کاغذى که روى پارچه قرار دارد، تا آخرین ذرات نیز جدا شود.
چاپ قلمکار
چاپ قلمکار یکى از چاپهاى سنتى ایران است و امروز در اصفهان رونق خاصى دارد. در این صنعت قدیمى ایرانی، نقش بهوسیلهء مهر چوبى بر روى پارچه منتقل مىشود. کلیشه یا مهرى که نقش روى آن زده مىشود را قالب گویند. جنس این قالبها معمولاً از چوب گلابى است که مقاوم و سخت است و تغییر فرم نمىدهد.
این صنعت تا قرون 10 و 11 هجرى کاملاً در ایران معمول بود. و در گذشته رشت و اصفهان و کاشان از مراکز عمدهء آن بشمار مىرفته است. در دورهء صفوی، قلمکار زر ساخته مىشد. در این نوع چاپ، معمولاً پارچههاى پنبهاى و دستباف یا انواع دیگر نظیر پوپلین، چلوارد، ... بکار مىرود و براى لباس، سفره، دستمال، سجاده، پرده، رومیزی، روتختى و ... مورد استفاده واقع مىشود. در قلمکارسازى معمولاً از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد بعنوان رنگهاى اصلى و از قهوهاى و سایر رنگهایى که از ترکیب این رنگها بهدست مىآید، بهعنوان رنگهاى فرعى استفاده مىشود.
ابتدا پارچهها را یک شبانهروز در آب رودخانه مىگذارند تا آبخورد شود و بعد آنها را در ظرفى محتوى پودر خمیر شده، پوست انار مىخوابانند تا رنگ آن به کرم تبدیل شود. پس از آن آنرا به کارگا برده و بهوسیلهء قالبها و رنگها، نقوشى را روى پارچه نقش مىکنند. ابتدا قالبها را با رنگ مشکى روى پارچه مىزنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالبهاى دیگر را که هر یک داراى یک رنگ است، روى پارچه مىزنند. و بعد پارچه را بخار مىدهند. و دوباره در آب مىگذارند و بعد در ظرفى محتوى آبجوش و پوست انار و آلیزارین انداخته و هم مىنند و بعد آویزان مىکنند تا خشک شود و رنگ به این ترتیب تثبیت مىشود.
فراوری:ی. پیشوایی
بخش هنری تبیان
منابع:
مجله الکترونیکی ویستا
سایت آفتاب
دانشنامه آزاد ویکی پدیا