هخامنشی اولین امپراتوری جهانی (1)

سرزمین انشان

انشان (یا انزان) نام یك ایالت ایلامی مهم در غرب استان فارس و نیز نام پایتخت آن است. نام سرزمین انشان نخسین بار در متون اكدی و سومری اواخر هزاره‌ ی سوم پ.م. گواهی شده است. فرمانروایان ایلامی هزاره‌ ی دوم پ.م. سنتاً به خود لقب «شاه انزان و شوش» را می ‌دادند؛ انزان برگردان ایلامی متداول نام انشان است. تا اواسط هزاره‌ ی یكم پ.م. انشان به منزلگاه پارس‌های هخامنشی مبدل شده بود.

در طی سال‌ های اخیر، نویسندگان مختلف، كشور و شهر انشان را به بخش ‌های متفاوتی از جنوب ایران نسبت داده بودند. در 1970 م. پیشنهاد شد كه كاوشگاه باستان ‌شناختی پهناور «ملیان»، واقع در دشت بیضا در غرب فارس (حدود 36 كیلومتری شمال غربی شیراز متعلق به شهر گم شده ‌ی انشان است. چند سال بعد، مشخص گردید قطعه آجرهایی كه دارای نبشته ‌های ایلامی‌اند و در 72-1971 در همین كاوشگاه گردآوری شدند، حاوی بخشی از یك وقفنامه‌اند كه آن را یك شاه ایلامی اواخر هزاره‌ی دوم پ.م. برای معبدی كه گفته شده در انشان واقع است، اهدا كرده است. علاوه بر این، در 1972 و پس از آن، چندین متن اقتصادی – اداری در ملیان استخراج شدند كه در آنها نام انشان، ظاهراً به عنوان محلی كه این متن‌ها در آنجا نوشته شده‌اند، گواهی شده است. این یافته‌ها، نظریه‌ ی مطابقت ملیان را با شهر باستانی انشان تأیید می ‌كنند.

كهن‌ ترین دودمان پادشاهی ایلامی را كه نوشته ‌ای از آنان در دست داریم،PELI نامی در 2500 پ.م. در محلی به نام AWAN بنیان نهاد. اما كهن ‌ترین اشاره‌ ی موجود تاریخی به انشان ایلامی در متنی ازMANISHTUSU، پسر و دومین جانشین سارگن اكدی (فرمانروایی 2279-2334 پ.م.) آمده است. منیشتوسو در متن خود از انقیاد مجدد انشان پس آنكه فرمانروای محلی آن علیه امپراتوری بنیان ‌گذاری شده از سوی سارگون شورش كرد، سخن می ‌گوید. از این نكته می‌‌ توان استنتاج كرد كه انشان واقع در جنوب ایران در زمره‌ ی فتوح سارگون بوده است.

فرمانروای بعدی اكد، نَرَم – سین (29-2255 پ.م.) پیمان اتحادی با هیته KHITA نهمین پادشاه اوان بست. دودمان اوان پس از آن با سقوط جانشین هیته، یعنی كوتیل – اینشوشینك در حدود 2220 پ.م. به پایان رسید. نزدیك به همین دوران، گوده‌آ GUDEA، فرمان‌روای لَگَش در میان ‌رودان مدعی فتح شهر انشان در ایلام بود. جای شگفتی است كه از اوان در منابع متعلق به پس از این دوران تنها یك بار یاد شده، در حالی كه از انشان مكرراً یاد گردیده است، و لذا محتمل است كه كشور انشان تا اندازه‌ای جزو قلمرو اوان بوده است.

اندكی پس از سقوط اوان و تسخیر شهر انشان به دست گوده‌آ، دودمان ایلامی جدیدی در ناحیه‌ ی سیمشكی SIMASHKI، كه در منطقه‌ ی كنونی اصفهان واقع بود، پدیدار شد. ظاهراً در این دوران سومریان تا اندازه‌ای كنترل سیاسی شهر ایلامی شوش در خوزستان كنونی و نیز انشان واقع در فارس را در دست داشتند. شولگی (2048-2095 پ.م.) فرمانروای سومین دودمان اور UR، یكی از دختران ‌اش را به ازدواج با ISHASHA یا فرماندار انشان درآورد. شولگی همچنین ادعا كرده است كه انشان را ویران ساخته است. ظاهراً صلح موقت زمانی برقرار شد كه شو – سین، پسر و جانشین شولگی، به مانند پدرش، دختری را به ازدواج با فرماندار انشان درآورد. پس از آن، در حدود 2131 پ.م.، هنگامی كه ایبی – سین IBBI-SIN سلطنت اور را به میراث برد، پادشاه سیمشكی سرزمین اوان و انشان را در ایلام تصرف كرد. تا 2017 پ.م. ایبی – سین بسیاری از این مناطق را به دوباره به چنگ آورد؛ اما موفقیت او پایشی گذرا داشت، چرا كه ایلامیان در طی چند سال بعد دست به لشكركشی‌های موفقی علیه اور زدند. واپسین پادشاه اور، ایبی – سین، پس از شكست‌اش، همراه با پیكره ‌ی ماه – خدای سومری، NANNA، به انشان برده شد. چند دهه بعد، گیمیل – ایلیشو GIMIL-ILISHU، دومین پادشاه ایسین، NANNA خدای اور را از انشان بازآورد. بازهم دیرتر، در حدود 1928 پ.م.، گونگونومGUNGUNUM، پنجمین پادشاه لارسا، به كسب پیروزی‌های نظامی در انشان به خود می ‌بالید.

منابع موجود گویای آنند كه انشان در طی واپسین نیمه ‌ی هزاره‌ی سوم پ.م. یك مركز سیاسی مهم ایلامی بوده است. كاوش‌های باستان‌شناختی انجام شده در ملیان مؤید این ارزیابی‌اند. بررسی سطحی آثار سفالی به دست آمده از این جایگاه نمودار آن است كه دست كم یك- سوم این ماندگاه باستانی (30 تا 50 هكتار) از اواخر هزاره‌ی چهارم پ.م. تا واپسین سال‌های هزاره‌ی سوم پ.م. مسكون بوده است. پراكندگی سفالینه‌های یاد شده گویای آنند كه اسكان عمده در ملیان (حدود 130 هكتار) در طی واپسین سده‌های هزاره‌ی سوم پ.م. رخ داده و تا نخستین سده‌های هزاره‌ی دوم پ.م. ادامه یافته است. این بازه‌ ی زمانی برابر با دورانی است كه به انشان توجه ویژه‌ای در متون میخی شده است.

واپسین یادكرد انشان برای بیش از 1300 سال در یك منبع میان‌رودانی، در متنی از گونگونوم (حدود 1928 پ.م.)، كه در بالا به آن اشاره شد، آمده است. ظاهراً وجود سستی و تزلزل داخلی، تسلطی را كه دولت‌های پیاپی میان‌رودانی گاهگاهی بر امور جنوب ایران برقرار كرده بودند، تضعیف نموده بود. از همین رو، سرانجام دودمان جدید شاهان ایلامی قادر گردید فرمانروایی محلی را بار دیگر در كشور خود برقرار سازد. بنیانگذار این دودمان جدید، اپارت EPART، نخستین رهبر ایلامی بود كه خود را «شاه انزان و شوش» خواند (حدود 1890 پ.م.). اشارات مربوط به انشان در طی سده‌های باقی مانده‌ ی هزاره‌ ی سوم پ.م. تنها در سنگ ‌نبشته ها و متون دودمان‌های پیاپی ایلامی این دوران گواهی شده‌اند.

این جانشین اپارت در ایلام، شیلهَهَ (حدود 1870-1940 پ.م.) بود كه افزون بر «شاه»، لقب سوكل ‌مخ SUKKAL-MAH یا نائب السلطنه‌ ی بزرگ را، كه لقبی سومری بود، به خود داد. در طی این دوران لقب سوكل یا نائب السلطنه‌ ی ایلام و سیمشكی و سوكل شوش به طور مشترك نیز استفاده شده‌اند. پسران سوكل مخِ حاكم معمولاً متصدی مقام دو سوكل یاد شده بودند، اگرچه سنگ ‌نبشته‌های نشان می ‌دهند كه سوكل‌ مخ در مواردی هر سه لقب را نیز در اختیار داشته است. با وجود این، از سراسر دوران كمابیش 300 ساله‌ ی فرمانروایی دودمان اپارتی، هیچ گزارشی درباره‌ی سوكل انشان موجود نیست. این بدان معناست كه انشان در آن زمان جزو ناحیه ای بوده كه تماماً در حوزه‌ی حاكمیت سوكل ‌مخ قرار داشته، هرچند پیشنهاد شده است كه سوكل‌ مخ و سوكل شوش هر دو در شهر شوش مقیم بوده‌اند. در واقع اجرا شدن فرمان‌های شاه ایلام در ناحیه ‌ی سیاسی شوش نیازمند و مستلزم تصویب شدن آن از جانب سوكل شوش بود. با این حال، پای‌تخت بودن شوش موجه‌تر به نظر می‌رسد. از انشان در متون ایلامی مربوط به تمام دوران دودمان اپارتی چندان یادی نشده است، مگر این كه در زیر لقب رسمی سوكل‌مخ بدان اشاره شده باشد. زوال و انحطاط سیاسی پایتخت كهن‌تر (انشان) شاید بدین سان به طور ضمنی و تلویحی مورد اشاره قرار گرفته باشد. ظاهراً این نظریه را نشانه‌ های به دست آمده از بررسی‌ های باستان ‌شناختی انجام یافته در ملیان تأیید می‌ كنند. با ناپدید شدن توالی سفالینه‌ های دوران معروف به كفتری ملیان در طی اوایل هزاره‌ی دوم پ.م.، توزیع سفالینه‌ های دوران متعاقب معروف به قلعه در این جایگاه نسبت به دوران كفتری به شدت كاهش می‌ یابد. این نكته گویای آن است كه شهر انشان در ملیان در طی یك – سوم نخست هزاره‌ی دوم پ.م. سخت كم‌ جمعیت شده است.

در حالی كه به نظر نمی ‌رسد شهر شوش در طی دوران استیلای دودمان‌های ایلامی اوان و سیمشكی مركز سیاسی عمده‌ای بوده باشد، كاوش‌های باستان ‌شناختی نشان می‌ دهند كه شوش یقیناً با برآمدن اپارت و جانشینان وی در ایلام به چنین موقعیتی دست یافته است. شماری از سنگ ‌نبشته‌های یافته شده در شوش گواه انجام یافتن فعالیت‌های بی ‌وقفه‌ی ساختمانی به دست سوكل ‌مخ‌های مختلف و سوكل‌های متعدد شوش در این منطقه هستند. كاوش‌های گسترده‌ی رومن گیرشمن در «روستای شاهانه» در شوش نشان داده است كه بسیاری از این محله ‌های بزرگ شهر باستانی (شوش) نخست در اوایل هزاره‌ی دوم پ.م. بنا شده‌اند. این نشانه، امكان منتقل شدن مركز اصلی سیاسی ایلام را از جایگاه سنتی‌ اش در انشان، در طی دوران مرتبط با توسعه‌ ی شوش، بدین شهر، تأیید می ‌كند.

در حدود 1595 پ.م. مهاجمان كاسی و متحدان آن از شمال، پادشاهی بابل را در جنوب میان‌رودان تصرف كردند. اما متون میخی همچنان تا ربع پایانی سده‌ی 16 پ.م. از فرمانروایان ایلامی یاد می ‌كنند. دانسته نیست كه آیا دولت‌های شاهان ایلامی در جنوب غرب ایران تابع و مطیع كاسی‌ها بودند یا این كه كاسی‌ها سرانجام به حیات خاندان اپارت پایان دادند. قضیه هر چه باشد، از حدود 1520 پ.م. به بعد، به مدت 200 سال، هیچ گزارش و گواهی ثبت شده‌ ی دیگری از ایلام در دست نیست. در طی نیمه‌ ی پایانی سده‌ ی 14 پ.م. یك دودمان ایلامی ظاهراً مستقل به ناگاه در صحنه‌ی تاریخ پدیدار می ‌شود. اَتَت- كیتّش (فر. 1300-1310 پ.م.) نخستین فرمانروای شناخته‌ شده‌ی این دودمان جدید است كه لقب كهن «شاه انزان و شوش» را اتخاذ كرد.

اتت- كیتش و جانشین بلافصل او، هومبن- نومنه (1275-1300 پ.م.) نه وقف‌نامه‌ی بنیان‌گذاری یا بازسازی بنایی در شوش یافته شده است، و نه سنگ ‌نبشته یا متن شناخته شده‌ی دیگری از نیاكان دودمانی شاه نخستین. اما سنگ ‌نبشته‌هایی از اونتش- نپیریشه (1240-1275 پ.م.)، پسر و جانشین هومبن – نومنه، در شوش و نیز در مركز دینی دور- اونتش (اینك چغازنبیل) واقع در 30 كیلومتری جنوب شرقی شوش یافته شده است. نبود هرگونه سنگ‌ نبشته ‌ی مهم از پدر اونتش- نپیریشه در شوش یا دیگر جاهای خوزستان، ر. لاپات را به اظهار این عقیده واداشته است كه پایتخت هومبن- نومنه احتمالاً در ایالت انشان واقع بوده است. این واقعیت كه از هومبن- نومنه تنها در كاوشگاه لیان واقع در شبه جزیره‌ی بوشیر در جنوب فارس آجرنبشته‌هایی بازیافته شده است، می‌ تواند مؤید این احتمال باشد.

WWW.PASARGAD.INFO