دولت 55 روزه ازهاری

در 12 آبان 1357 دو روز قبل از آنكه نخست‌وزیری ارتشبد غلامرضا ازهاری از شبكه‌های خبری ایران وجهان اعلام شود، برژینسكی مشاور امنیتی جیمی كارتر رئیس جمهور آمریكا، در تماسی تلفنی به شاه حمایت كامل دولت متبوع خود را از وی اعلام كرد. این تماس متعاقب جلسه‌ای كه در كاخ سفید و در ارتباط با گزارش ویلیام سولیوان سفیر امریكا در تهران برگزار گردید، گرفته شد. در آن گزارش، سولیوان به وضعیت متزلزل شاه و به روند رو به گسترش انقلاب اسلامی ایران اشاره كرده بود. برژینسكی در خاطرات خود چنین می‌نویسد:

«… من به شاه گفتم كه ایالات متحده امریكا در بحران كنونی به طور تام و تمام و بدون هیچ‌گونه قید و شرطی از شما حمایت می‌كند. شما از حمایت كامل ما برخوردار هستید. ثانیاً ما از تصمیم شما چه راجع به شكل و چه راجع به تركیب حكومت مورد نظرتان حمایت خواهیم كرد و ثالثاً ما، تكرار می‌كنم، ما شما را به هیچ گونه راه‌حل خاصی تشویق و ترغیب نمی‌كنیم.

سپس با توجه به گزارش سولیوان مبنی بر این كه وی و سفیر بریتانیا به شاه در مورد تشكیل یك دولت نظامی هشدار داده‌اند خطاب به او افزودم كه امیدوارم روشن كرده باشم و به سفیرمان نیز دستور داده شده تا این نكته را روشن كند كه ما شما را برای در پیش گرفتن جهت خاصی نصیحت یا ترغیب نمی‌كنیم … به نظر من مشكل شما این است كه باید دست به یك سلسله اقدامات خاصی بزنید كه اقتدا شما را به نحو مؤثر نشان دهد. شاه به سادگی پاسخ داد: چشم.» 1

توصیه برژینسكی به شاه مقدمه تشكیل دولت نظامی ارتشبد ازهاری بود. كمتر از 48 ساعت پس از این توصیه ازهاری رئیس ستاد ارتش با حكم شاه به نخست‌وزیری رسید و به دولت دو ماهه جعفر شریف‌امامی خاتمه داد.

ازهاری كیست؟

غلامرضا ازهاری در 1291ش. در شیراز متولد شد. پدرش در كنسولگری انگلیس در شیراز مستخدم بود. ازهاری پس از تحصیلات ابتدائی و متوسطه، در 1312 وارد دانشكده افسری شد و دو سال بعد با درجه ستوان دومی مأمور خدمت در تیپ شیراز شد. قریب 10 سال از دوران اولین خدمت وی، در فارس سپری شد. او با درجه سرگردی دوره دانشكده جنگ تهران را سپری كرد و در 1328 به سرهنگی رسید. پس از كودتای 28 مرداد 1332 كه ارتش زیر سلطه مستشاران امریكایی قرار گرفت، به دفعات به امریكا اعزام شد و دوره‌‌های ستاد و اطلاعات را در آن كشور پشت سر نهاد.

چندی نیز در اداره مستشاری خدمت كرد و سپس در 1335 با درجه سرتیپی فرمانده لشكر كرمان شد. پس از آن فرماندهی لشكر سبزوار را به او سپردند و بعدبه معاونت دانشكده جنگ و فرماندهی دانشگاه نظامی منصوب شد. ازهاری سپس با درجه سپهبدی به فرماندهی لشكر كرمانشاه منصوب شد. در مرحله بعد معاونت ستاد كل ارتش را بر عهده گرفت. سرانجام بازنشسته شد. اما پس از كنار گذاردن ارتشبد فریدون جم در 28 تیر 1350 دعوت به كار شد و با درجه ارتشبدی ریاست ستاد ارتش را عهده دار شد و قریب 7 سال تا زمان انتصاب به نخست‌وزیری این سمت را دارا بود.

ازهاری از نظامیان مورد اعتماد شاه بود. او بهترین مناسبات را با سفیران امریكا و انگلیس و با مستشاران نظامی آنها داشت و همواره نظر مساعد آنها را به خود جلب می‌كرد.

روی كارآمدن كابینه نظامی ازهاری كه دو ماه قبل از خروج شاه از كشور و سه ماه پیش از سقوط حكومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی ایران صورت گرفت، حاصل مشورت شاه با «سولیوان» و «آنتونی پارسونز» سفیر امریكا و انگلیس در تهران و اصرار آنها به روی كار آمدن یك دولت نظامی بود. اگر چه این گزینش به منظور برقراری حكومت نظامی در سراسر كشور و تشدید فضای رعب و وحشت و با هدف مهار قیام فراگیر مردم انجام گرفت ولی شاه در بدو كار دولت جدید طی پیامی رادیویی به خطاهای خود در برابر مردم اعتراف كرد و به آنان قول داد كه این خطاها از هر جهت جبران گردد.

شاه در نطق خود كه در 14 آبان از رادیو و تلویزیون پخش شد از جمله خطاب به مردم گفت:

«… ملت ایران، صدای انقلاب شما را شنیدم. در فضای باز سیاسی بر علیه زورگوئی و فساد قیام كرده‌اید، انقلاب شما نمی‌تواند مورد پشتیبانی من نباشد… موج انقلاب شریانهای اقتصادی كشور را فلج كرده و حتی نفت هم تولید نمی‌شود، نا امنی،‌ كشتار و شورش استقلال مملكت را در خطر انداخته است… برای جلوگیری از سقوط كشور و به منظور تأمین آرامش و آسایش تلاش می‌كنم كه یك دولت ائتلافی تشكیل بدهم و تا تشكیل آن، یك دولت موقت تشكیل می‌دهم … من به عنوان پادشاه سوگند یاد كرده‌ ام كه استقلال و مذهب كشور را حفظ كنم . باز هم سوگند می‌خورم كه نگذارم دیگر اشتباهات گذشته تكرار شود… من از روحانیون خواهش می‌كنم كه نهایت تلاش خود را برای حفظ تنها كشور شیعه در دنیا بكار ببرند… من از همه … می‌خواهم كه به ایران فكر كنند…»

اظهارات شاه نشان دهنده یأس و استیصال وی در رویارویی با انقلاب مردم بود. یك روز پس از پخش نطق شاه، ازهاری كابینه 9 نفره خود را كه 4 نفر از آنان وزیران دولت شریف امامی بودند و بقیه را فرماندهان نیروهای نظامی و انتظامی و امنیتی تشكیل می‌دادند به شاه معرفی كرد. این كابینه پس از تأیید شاه، رأی اعتماد مجلس شورای ملی را نیز در 27 آبان بدست آورد و مأموریت خود را آغاز كرد.

موضع صریح امام خمینی

امام خمینی (س)، پس از آگاهی از روی كار آمدن دولت نظامی، بلافاصله موضع‌شان را اعلام كردند. اولین واكنش امام، در مصاحبه با تلویزیون «سی‌ـ بی ـ اِس» امریكا در روز دوشنبه 15 آبان 1357 بود. خبرنگار از امام پرسید: واكنش حضرتعالی دربارة آخرین مسئله‌ای كه اتفاق افتاده (تغییر دولت و سخنراین شاه) چیست؟ امام پاسخ دادند:

«تغییر دولتها، تأثیری در نهضت عمومی مردم ایران ندارد. دولتها، چه دولت نظامی باشند و چه دولتهای دیگر، نمی‌توانند مسائل را حل كنند؛ یعنی قیامی كه از مردم صادر شده، این قیام را بشكنند.» 2

همان روز امام خمینی (س)، در مصاحبة دیگری با كانال 2 رادیو تلویزیون آلمان، فرمودند:

«با این حكومت نظامی، مردم همان رفتار را می‌كنند كه با حكومتهای نظامی دیگر كردند؛ و این دست و پا كردنها در ایران، دیگر هیچ رنگی ندارد و فایده‌ای برای شاه ندارد. شاه باید برود و چاره‌ای جز این نیست.» 3

روی كارآمدن دولت نظامی در كشور اوضاع را بحرانی‌تر كرد. تظاهرات و راهپیمایی‌ها افزایش یافت، اعتصابات در ادارات و كارخانجات گسترده‌تر شد، بازارها و مدارس تعطیل شدند وسركوب خونین مردم توسط حكومت نظامی نیز ادامه یافت. در دوران حكومت ازهاری مأمورین نظامی در بعضی روزنامه‌ها مستقر شدند، كاركنان كیهان و اطلاعات به عنوان مشهورترین نشریات آن روز همراه با چند روزنامه دیگر به جمع اعتصاب كنندگان پیوستند، كاركنان رادیو تلویزیون دست از كار كشیدند و اكثر بانكهای كشور نیز بخاطر اعتصاب كاركنان تعطیل شدند. دولت ازهاری مأیوس از وضعیت بوجود آمده تلاش كرد تا با دستگیری بعضی رجال گذشته، به زعم خود خشم مردم را فرو بنشاند.

در چهارچوب این تصور امیر عباس هویدا نخست‌وزیر اسبق، منوچهر آزمون وزیر سابق مشاور در امور اجرائی، داریوش همایون وزیر اسبق اطلاعات و جهانگردی، منصور روحانی وزیر اسبق كشاورزی، ارتشبد نصیری رئیس سابق ساواك، نیك‌پی شهردار سابق تهران،‌ سپهبد صدری رئیس سابق شهربانی كشور، ولیان استاندار سابق خراسان، شیخ‌الاسلام زاده وزیر سابق بهداری، نیلی‌آرام معاون سابق وزارت بهداری، فریدون مهدوی وزیر اسبق بازرگانی و تعدادی دیگر از مسئولان رژیم توسط مأموران حكومت ازهاری بازداشت شدند. اما این بازداشتها نه تنها كمترین تأثیری در تسكین افكار عمومی نداشت بلكه خود دستاویزی مناسب برای نویسندگان شد تا درباره فساد رژیم سخن بگویند. بازداشت كسی كه 13 سال نخست‌وزیر بوده و یا توقیف ارتشبدی كه 17 سال در رأس دستگاه امنیتی كشور قرار داشته و یا استاندار و نایب‌التولیه‌ای كه به پاس خدماتش به شاه، عالی‌ترین نشان درباری را دریافت كرده دلیل قاطعی بر محكومیت رژیم بود.

قیام اسلامی مردم در مدت زمان كوتاه حكومت ازهاری شكل‌وسیع‌تری به خود گرفت. نقطه اوج این قیام تظاهرات میلیونی و تاریخی مردم در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی (19 و 20 آذر 1357) در سراسر كشور بود.

یكی از مهمترین حوادثی كه در دوران حكومت ازهاری رخ داد حمله مسلحانه چند نفر از نظامیان پادگان لویزان به سوی فرماندهانشان بود. این حادثه در ظهر روز عاشورا ـ 20 آذر 1357ـ به وقوع پیوست. ارتشبد عباس قره‌باغی وزیر كشور كابینه ازهاری در كتاب خاطرات خود، ماجرا را این چنین شرح می‌دهد:

«در روز عاشورا علاوه بر خونریزی در بعضی از شهرهای كوچك اتفاقات زیر نیز صورت گرفت:

تیراندازی به وسیله چند نفر درجه‌دار و سرباز از طرفداران مخالفین و مذهبی‌ها بر روی افسران و درجه‌ داران در داخل نهارخوری پادگان لویزان گارد شاهنشاهی كه در جریان آن عده‌ای افسر و درجه‌دار و سرباز به قتل رسیدند. هر چند جریان این واقعه مخفی نگهداشته شد و تعداد كشته‌شدگان رسماً اعلام نگردید.

ساعت 5/1بعد از ظهر عاشورا یك افسر، دو درجه دار و چهار سرباز مسلح به نهارخوری افسران ارشد پادگان لویزان حمله بردند و با رگبار مسلسل هفتاد و دو نفر از افسران ارشد و درجه‌داران پادگان لویزان و هوانیروز را كشته ... اعلامیه غیر رسمی حاكی است ... 27 افسر، 41 درجه‌دار و 4 سرباز را كشته‌اند. كلیه حمله‌كنندگان به غیر از یك سروان هوانیروز كه دستگیر شده كشته شده‌اند.» 4

بعداً گفته شد كه در اجلاس لویزان، نظامیان سرگرم تدارك نقشه‌برای قتل عام دسته‌جمعی مردم تهران بودند. حادثه لویزان روحیه نظامیان و افسران بلندپایه حكومت شاه را به شدت متزلزل كرد و آنان را بیش از گذشته به بی‌حاصل بودن مقاومت در برابر اراده ملت، متقاعد ساخت.

در دوران حكومت ازهاری بعضی ژنرالهای ارشد ارتش از جمله ارتشبد «غلامعلی اویسی» فرماندار نظامی تهران وعامل قتل عام مردم در روز 17 شهریور 1357 به بهانه‌های مختلف از كشور خارج شدند.

ازهاری نیز كه 15 روز از مجموع 55 روز عمركابینه‌‌اش بیمار بود در روز 10 دی 1357 استعفا داد و چند روز بعد از كشور خارج شد. وی در 1380 در آمریكا گذشت.

پی‌نوشت:

1ـ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تاریخی، زمستان 1383، ص 74.

2ـ كوثر مجموعه سخنرانیهای امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام ، ج دوم، ص 173.

3ـ كوثر مجموعه سخنرانیها، همان.

4ـ اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد قره‌باغی، نشر نی، 1365، ص 73.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی