تصویرگر روزنامه شرف که بود؟
خاندان غفاری کاشانی که نسبشان بواسطه به ابوذر غفاری می رسد در سده 13هـ.ق هنرمندان ارزنده ای را به تاریخ هنرپروری این مرز و بوم ارزانی داشتند. در این میان ، ابوالحسن غفاری ( صنیع الملک) و محمد غفاری ( کمال الملک) بر هر هنرشناس و هنر دوستی شناخته شده است.
برادر کمال الملک ، ابوتراب غفاری نیز مانند وی از کودکی به هنر علاقمند بود و پس از عزیمت برادرش به تهران و تحصیل در دارالفنون او نیز در سال 1293هـ.ق رهسپار تهران شد و در دارالفنون مشغول به تحصیل گردید. با توجه به مقاله ای در روزنامه شرف، مورخه 1307هـ.ق ، شماره 75، ص4، تاریخ عزیمت وی از کاشان به تهران حدود 1293هـ.ق است یعنی در زمانی که وی 20 ساله بود. ابوتراب 6سالی را در دارالفنون مشغول به آموزش نقاشی و زبان فرانسه گذراند و پس از کسب مهارت، به تصویرپردازی از شخصیت های بزرگ زمان در روزنامه شرف همت گماشت. روزنامه ای که اگرچه نام روزنامه داشت ولی نشریه ای ماهانه بود. خطاط ان، محمد رضا کلهر ( متوفی به سال1310هـ.ق) و دیگر طراح آن پس از فوت میرزا ابوتراب( 1397هـ.ق) میرزا موسی بوده است.
میرزا ابوتراب، برخلاف کمال الملک عمر کوتاهی داشت. وی در سن 34سالگی به نقل از ذکاء الملک ، به دلیلی نامشخص با خوردن تریاک خودکشی کرد ( سهیلی خوانساری، 1368، 188). ماجرای مرگ وی در روزنامه شرف، مورخه 1307]. شماره 75، ص 4و 3 به همراه تصویر وی، اثر میرزا موسی نیز آمده است.
برادر کمال الملک ، ابوتراب غفاری نیز مانند وی از کودکی به هنر علاقمند بود و پس از عزیمت برادرش به تهران و تحصیل در دارالفنون او نیز در سال 1293هـ.ق رهسپار تهران شد و در دارالفنون مشغول به تحصیل گردید. با توجه به مقاله ای در روزنامه شرف، مورخه 1307هـ.ق ، شماره 75، ص4، تاریخ عزیمت وی از کاشان به تهران حدود 1293هـ.ق است یعنی در زمانی که وی 20 ساله بود.
طراحیهای ابوتراب در روزنامه شرف همه از طریق شیوه لیتوگرافی ( چاپ سنگی) انجام گرفته است. لیتوگرافی از دو واژه لاتین Litho به معنی سنگ و Graph به معنای نگارش مشتق شده است. معنی تحت اللفظی آن به معنای نگاشتن یا طراحی روی سنگ است، که به فارسی با عنوان چاپ سنگی مصطلح شده است. طرز عمل آن برخلاف کنده کاری و برجسته نمایی روی چوب1 در چاپ برجسته و نیز بر خلاف نقر خط روی سطوح فلزی از قبیل مس و زینک در چاپ گود2 است. لیتوگرافی از جمله شیوه های چاپی مسطح3 است و برای اجرای آن از عدم اختلاط میان آب و روغن استفاده می شود. طرز عمل آن به این صورت است که با مداد چرب، کنته4 و یا مرکب چرب5 روی سنگ آهک کاملا صیقل خورده ، طرح مورد نظر را اجرا می کنند و سپس با محلول رقیقی از صمغ عربی به همراه اسید نیتریک6 با قلم موی نرمی که هیچ گونه لطمه ای به خطوط و نقاط ظریف طرح وارد نمی سازد، سطح سنگ و طرح را کاملا می پوشانند. قسمتهای چرب سنگ که با کنته یا مرکب چرب طراحی شده اند در مقابل اسید مقاومند و در نتیجه محلول صمغ عربی و اسید قسمتهای منفی طرح را خورده و طرح مورد نظر در سطح بالاتری از سایر بخشهای سنگ قرار میگیرد. پس از این مرحله سنگ را به مدت 24 ساعت در قسمتهای چوبی که برای نگهداری آن تهیه و تعبیه شده است، قرار می دهند. سپس سنگ را با آب معمولی و اسفنج نرم شسته و با اسفنج تر همچنان مرطوب نگه می دارند. سپس با غلتک مخصوص چاپ سنگی که از جنس چرم است ، مرکب چاپ روی سنگ لیتوگرافی منتقل می شود. لازم است تا مرکب چرب چاپ تناه روی قسمتهای طراحی که چرب است قرار گیرد.
لیتوگرافی یا به زعم ما چاپ سنگی، در مقایسه با دیگر شیوه های چاپ دستی ، نسبتاً جوان است. این شیوه توسط الیوز زنفلدر7 نمایشنامه نویش باواریایی، در سال 1798م، نه به منظور چاپ طراحی بلکه برای تکثیر نمایشنامه هایش ابداع شد. در سده سیزدهم هجری قمری، سه پدیده فرهنگی زودتر از دیگر جاذبه ها به ایران رسید. چاپ سنگی، 1252هـ. ، روزنامه ، 1253هـ . و عکاسی 1260هـ. . به قول جلال آل احمد در مقاله بلند غربزدگی، « صدر تاریخ جدید ما ذیل جدید غرب بوده است.»
به هر تقدیر نخستین روزنامه ایرانی با نام کاغذ اخبار که ترجمه تحت اللفظی newspaper است در 25 محرم 1253هـ.ق توسط میرزا صالح شیراز ی منتشر شد. پس از آن روزنامه وقایع اتفاقیه است که در زمان صدارت میرزا تقی خان امیر کبیر و با حمایت و تشویق او در سال 1276هـ.ق منتشر شد. این روزنامه از شماره 473ر به عنوان روزنامه دولت علیه ایران به مدیریت و آثار ابوالحسن خان صنیع الملک تا شماره 591، سال 1283هـ.ق انتشار یافت. روزنامه شرف که آثار طراحی میرزا ابوتراب غفاری در آن مضبوط است ، چهارمین مرحله از چاپ روزنامه در ایران است . آثار طراحی میرزا ابوتراب به دو دسته تقسیم می شود: چهره و منظره . چهرها نیز به نوبه خود شامل دو دسته اند: چهرهای شخصیتها و سیاستمداران داخلی و چهرهای شخصیتها و سیاستمداران خارجی. مناظر نیز در دو وجه قابل تمیزند، فضاهای مذهبی و مناظر دیوانی.
ابوتراب به هنگام طراحی از چهره شخصیتهای خارجی که از روی عکس انجام می گرفته ، اغلب از امضا لاتین، و برای شخصیتهای ایرانی از امضا فارسی استفاده کرده است. وی کاملا به فن لیتوگرافی آشنا بوده و از این رو آثار بسیار دقیق و ظریف از وی بجا مانده است. میرزا ابوتراب در اغلب موارد به شبیه سازی چهره پرداخته برای تنوع بخشیدن و فضای طرح ، متناسب با موضوع ، از نقوش، چین و چروک و یا نقطه پردازی بهره برده است. چهره ای وی اغلب سه رخ و یا تمام رخ اند و در اجرا و طراحی آن، متناسب با ژورنالیم طرح، از ظرافتهای خاصی نظیر رها ساختن فرم و یا بکاربردن هاشورهای بافت داربهره برده است. اگرچه چهره های وی دارای ترکیب بندی ویژه ای نیستند ولی حساسیت وی در تنظیم کادر و پیوند دادن طرح با حروف صفحه، از دقت و حساسیت برخوردار است و شکل نوینی از آرایش صفحه را در سده سیزدهم معرفی می کند. مناظر نیز دارای ترکیب بندی متنوع است. در مجموع آثار طراحی میرزا ابو تراب غفاری در روزنامه شرف مجموعه درخشانی از طراحی سده 13هـ.ق است که می تواند حد فاصلی باشد میان آثار طراحی و نقاشی عمویش ابوالحسن خان صنیع الملک و آثار نقاشی صرفا غربی برادر کوچکش، محمد غفاری( کمال الملک) که نقاش رسمی دربار ناصری است.
س. رمضان ماهی بخش هنری تبیان
منابع
1- آل احمد، جلال، غربزدگی، تهران، بی نا، 1341
2- حسینی، مهدی، آثار طراحی میرزا ابوتراب در روزنامه شرف، هنر نامه، دانشگاه هنر، ش صفر
3- سهیلی خوانساری، احمد، کمال هنر، تهران، انتشارات علمی، 1368
4- کریم زاده تبریزی، محمد علی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، انتشارات ساتراپ، 1369، ج1و 3
