حقوق بشر و فرهنگ‌های متعدد
گفتار پیشین :جهان شمولی حقوق بشر
مفهوم دیگر جهان‌شمولی، ارتباط آن با جهان‌بینی‌های متفاوت است. یكی از مشكلاتی كه درزمینه تدوین حقوق بشر در گستره جهانی مطرح است، ارتباطی است كه با تنوع جهان‌بینی‌ها دارد. به‌طور‌طبیعی در جوامع انسانی شاهد جهان‌بینی‌های گوناگون هستیم و حقوق بشر زمانی خواهد توانست از جهان‌شمولی برخوردار باشد كه بتواند با جهان‌بینی‌های گوناگون كنار بیاید و ضمن پذیرش آن‌ها، بدون این‌كه آن‌ها را در خود هضم كند، افراد همه فرهنگ‌ها و جهان‌بینی‌ها را مشمول خود سازد.
بنابراین در آغاز به رابطه اعلامیه جهانی با جهان‌بینی‌های گوناگون اشاره‌ای خواهیم داشت و سپس جایگاه حقوق بشر دینی و اسلامی را در این زمینه جویا خواهیم شد.
حقوق بشر به لحاظ سرشتی كه دارد، باید زمان و مكان نشناسد و به‌طور‌طبیعی چنین می‌نماید كه باید مرزهای جغرافیایی و عقیدتی و فرهنگی را درنوردد؛ اما حقیقت این است كه حقوقی كه به نام حقوق بشر تشریع می‌شود، با توجه به ویژگی‌های گوناگون اجتماعی و فرهنگی جوامعی كه این حقوق در آن‌جا تعریف می‌شود، گونه‌های متفاوتی می‌یابد. ازاین‌رو، چنان‌كه والاس می‌گوید:
«حقوق بشر هیچ‌گاه در چارچوب یك تعریف عام و قابل پذیرش عمومی نگنجیده است و این امر سبب بروز یك معضل در نظام حقوق بین‌الملل شده است.»
در واقع لازمه جهانی بودن آن است كه یا به همه فرهنگ‌ها توجه شود یا دست كم، قدر مشترك همه نظام‌های حقوقی اخذ شود. «همان‌گونه‌كه برخی از دولت‌های جهان سوم نظیر جمهوری اسلامی ایران، هند، چین و برزیل اعلام كرده‌اند، حقوق بشر مورد نظر غرب برخلاف فرهنگ و عقیده آن‌ها است؛ در نتیجه در مسائل حقوق بشر باید به فرهنگ‌های بومی توجه شود و معیارهایی كه صرفاً بر مبنای فرهنگ و سنن و فلسفه غربی است، نباید جهانی تلقی شود.»
درحالی‌كه در ششمین نشست ترتیبات منطقه‌ای حقوق بشر در آسیا و اقیانوسیه با عنوان «كارگاه حقوق بشر تهران»، از 28 فوریه تا 2 مارس 1998م؛ همزمان با پنجاهمین سالگرد تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر، با تایید اعلامیه و برنامه عمل كنفرانس‌جهانی‌حقوق بشر وین1993م.، بر جهان‌شمولی، تجزیه‌ناپذیری و ارتباط متقابل انواع حقوق بشر با یكدیگر تاكید شد كه این تاكید همراه با احترام به سرمایههای افتخارآمیز فرهنگی، دینی و قومی این منطقه درباره حقوق بشر بود؛ اما در مقابل، نسبی‌بودن حقوق بشر به شدت به بحث گذاشته شد.
پیش از این‌كه اعلامیه جهانی حقوق بشر به طور رسمی از سوی مجمع عمومی ملل متحد در سال 1948 پذیرفته شود، انجمن مردم‌شناسی آمریكا هشدار داد كه از این اعلامیه به عنوان «بیان حقوق پرورش یافته تنها در مورد ارزش‌های رایج در اروپای غربی و آمریكا» تعبیر می‌شود. آن‌ها بر این باور بودند كه «آن‌چه در یك جامعه، حقوق بشر محسوب می‌شود ممكن است در جامعه دیگر امری ضد اجتماعی تلقی گردد»؛ زیرا به نظر آن‌ها «معیارها و ارزش‌ها در مقایسه با فرهنگی كه از آن سرچشمه می‌گیرند، اموری نسبی هستند».
گفتنی است كشورهای شرقی رفتاری ارائه كردند كه حاكی از عدم پذیرش مفاهیمی بود كه از سوی غرب درخصوص حقوق بشر ارائه گردید. آن‌ها اذعان كردند كه مواردی در اعلامیه حقوق بشر وجود دارد كه در غرب و آزادی فردی ریشه دارد و درنتیجه نمی‌تواند لزوما ارزش‌های آسیایی را منعكس كند. این دیدگاه در اعلامیه بانكوك نیز منعكس شد. وزرا و نمایندگان دولت‌های آسیایی در ماده «8» اعلامیه بانكوك پذیرفتند كه «ازآن‌جاكه حقوق بشر ماهیتا جهانی و جهان‌شمول است، باید آن‌ها را با توجه به ویژگی‌های ملی و منطقه‌ای و سوابق گوناگون تاریخی، فرهنگی و دینی درزمینه فرایندی پویا و متحول از مجموعه قواعد بین المللی مورد توجه قرار داد».
برخی كشورها همانند: ایران، اندونزی، چین و مالزی، به شدت بر جهان‌شمولی حقوق بشر اعتراض داشته و دارند.
رئیس هیأت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در كنفرانس حقوق بشر وین در سال1993م اظهار داشت: ایران خواستار بحث جدی، دقیق و اصولی درزمینه مبانی و اصول حقوق بشر است، زیرا مشكل اصلی كشورهای غربی، برداشت‌های غلط آنان از انسان و حقوق انسان است؛ به همین دلیل غربی‌ها تاكنون نتوانستهاند الگویی جهان‌شمول و قابل قبول همگان ارائه دهند. وی در ادامه اظهار داشت: غرب میخواهد نقش قاضی، دادستان و هیأت منصفه را درزمینه حقوق بشر ایفا كند و در عین حال می‌كوشد نقش قانونگذار را نیز بر عهده داشته باشد و تعریف قانون را هم در اختیار گیرد.
وزیر امور خارجه اندونزی نیز در این كنفرانس اظهار داشت:
« در جهانی كه سلطه قوی بر ضعیف و مداخله امور كشورها هنوز یك واقعیت دردناك است، هیچ كشور یا گروهی نباید خود را در نقش قاضی، هیأت منصفه یا مامور اجرا در برابر كشورهای دیگر قرار دهد... بیشتر كشورهای جهان سوم از مفهوم جهانی حقوق بشر حمایت میكنند، ولی دربرابر معیارهای تحمیل شده مقاومت خواهند كرد.»
این گروه از كشورها معتقدند كه مفاهیم حقوق بشر باید متحول شود؛ زیرا مفاهیم و ابزارهای حقوق بشر نتیجه جنگ سرد بوده و تعارضات شرق و غرب در تولد آن‌ها تاثیر داشته است.
درنتیجه با وجود تنوع در جهان‌بینی‌ها به نظر می‌رسد دستیابی به حقوق بشر به این مفهوم از جهان‌شمولی كه همه جهان‌بینی‌ها را دربرگیرد، كاری بس مشكل خواهد بود. از نظر تحقق خارجی نیز شاهدیم كه اعلامیه جهانی هرگز نتوانسته است دیدگاه‌های مختلف و جهان‌بینی‌های متفاوت را تامین و به سمت خود متمایل كند. درواقع این اعلامیه كوشیده است تا با تاكید بر جداسازی دین از عرصه حقوق و سكولاریزه كردن آن، وفاق عام ایجاد كند. اما حقیقت این است كه جداكردن فرهنگ از مهم‌ترین مولفه‌های آن یعنی دین، كاری ناممكن است كه باید به اعلامیه‌نویسان حق داد كه از آن ناموفق بیرون آیند.
نویسنده: محمدرضا باقرزاده
. هدایت‌الله، فلسفی، همان.
.REBECCA M.M.WALLACE:NTERNATIONALLAW:LONDON:SWEET AND MOXWELLED, 1997, P 277.
. كرمی، جهانگیر: «شورای امنیت سازمان ملل متحد و مداخله بشردوستانه»، تهران، انتشارات وزارت امورخارجه، 1375، ص 88.
.TEHRAN HUMAN RIGHTS WORKSHOPHRAN HUMAN RIGHTS WORKSHOP.
. این اعلامیه در مارس 1993 از سوی دولت‌های گروه منطقه آسیایی پیش از برگزاری كنفرانس جهانی حقوق‌بشر پذیرفته شد.
. ممتاز، جمشید، همان، ص 29.
