سیماى سوره ى قصص
این سوره هشتاد و هشت آیه دارد و قبل از هجرت، در مكّه نازل شده است. به مناسبت ورود كلمه «قَصَص» در آیه ى 25، این سوره نیز «قَصص» نام گزفته است كه به معناى «بیان سرگذشت» مىباشد.
آیات 3 تا 46 این سوره بطور مفصّل به ماجراى حضرت موسى وفرعون وآیات انتهایى آن نیز به داستان قارون مىپردازد و به سرنوشت صابران نیكوكار و فاسدان گناهكار اشاره مىفرماید.
اگر چه در سى و چهار سوره از سوره هاى قرآن كریم به نحوى از ماجراى حضرت موسى و فرعون سخن رفته ولى تنها در این سوره است كه به تمام زوایاى زندگى آن حضرت از تولّد، كودكى، جوانى تا ازدواج، نبوّت و دعوت به یكتاپرستى توجّه شده است.(1)

بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
ترجمه:
به نام خداوند بخشنده مهربان.
(1) طسَّمَّ
(2) تِلْكَ ءَایَتُ الْكِتَبِ الْمُبِینِ
ترجمه:
طا، سین، میم. اینها آیات كتاب روشنگر است.

(3) نَتْلُواْ عَلَیْكَ مِن نَّبَإِ مُوسَى وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
ترجمه:
ما بخشى از سرگذشت موسى و فرعون را براى (آگاهى) گروهى كه ایمان مىآورند، بدرستى بر تو مىخوانیم.
پیام ها:
1- قرآن، معجزه ابدى اسلام، از همین حروف الفباى عربى تشكیل شده است، اگر آن را كلام بشر مىدانید شما نیز مثل آن را بیاورید. طسم، تلك آیات
2- كتاب هدایت وتربیت باید روشن و شفّاف باشد. الكتاب المبین
3- بیان سرگذشت پیشینیان، نشانه ى قانونمند بودن سنّت هاى الهى در تاریخ است. اگر تاریخ، حساب و كتاب و قانون نداشت، ما نمى توانستیم از آن براى زندگى امروز خود استفاده كنیم. نتلوا... من نباء موسى... لقوم یؤمنون
4- در نقل تاریخ، به فرازهاى مهمّ و عبرت آموز توجه كنیم. «(نباء» به خبر مهم گفته مىشود)
5 - مبارزه با طاغوت ها و ستمگران، در راءس وظایف انبیاست. نباء موسى وفرعون
6- داستان هاى قرآن، خُرافه، خیالى و گزافه نیست. نباء موسى وفرعون بالحقّ
7- هدفِ قرآن از بیان داستان، هدایت مؤمنان است. لقوم یؤمنون
8 اوّلین شرط هدایت، قابلیّت است. لقوم یؤمنون

(4) إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاَ فِى الاَْرْضِ وَجَعَلَ اءَهْلَهَا شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طَآئِفَةًمِّنْهُمْ یُذَبِّحُ اءَبْنَآءَهُمْ وَیَسْتَحْىِنِسَآءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ
ترجمه:
همانا فرعون در سرزمین (مصر) سركشى كرده و مردم آنجا را فرقه فرقه نموده است، گروهى از آنان را به زبونى و ناتوانى كشانده، پسرانشان را سر مىبرد و زنانشان را (براى كنیزى) زنده نگه مىدارد. براستى كه او از تبهكاران است.
نكته ها:
كلمه «شِیَع» جمع «شیعة»، در اصل به معناى دنباله روى و تبعیّت است ولى از آنجا كه در یك گروه، معمولا بعضى از بعضى دیگر پیروى مىكنند، به معناى گروه نیز مىآید.
كلمه ى «نساء» به معناى زنان است، ولى شاید در این آیه مراد دختران باشند، زیرا در برابر پسران قرار گرفته اند.
كلمه «فرعون» نام شخص نیست، بلكه عنوان پادشاهان مصر بوده است. چنانكه «كسرى» عنوان پادشاهان ایران و «قیصر» عنوانِ پادشاهان روم بوده است.(2)
پیام ها:
1- شناخت اوضاع و احوال جوامع در هنگام ظهور و بعثت پیامبران، امرى راهگشاست. اِنّ فرعون...
2- در شناخت نظام ها، اشخاص مهم نیستند، بلكه عملكردها اهمیّت دارند. انّ فرعون علا فى الارض (نام «فرعون» به خاطر عملكرد استكبارى و متجاوزانه اوست)
3- تكبّر و گردنكشى، زمینه ى هر فساد و گناه است. علا فى الارض... یستضعف... یذبّح...
4- تفرقه اندازى، بارزترین اهرم سلطه مستكبرین بر مردم است. جعل اهلها شیعاتا وقتى مردم اتّحاد و همبستگى داشته باشند، طاغوت ها قدرتى ندارند و نمى توانند كارى از پیش ببرند.
5 - تفرقه، مقدّمه ى ذلّت پذیرى است. ابتدا مردم گروه گروه و متفرّق مىشوند سپس به استضعاف كشیده مىشوند. شیعا یستضعف
6- اعمال خلاف كارگزاران به پاى حاكم نیز حساب مىشود. در این آیات تمام جنایات یاران فرعون، به شخص او نسبت داده شده است. جعل، یستضعف، یذبّح
7- خداوند، مساءله تفرقه افكنى را قبل از قتل و كشتار ذكر فرموده است. شاید به خاطر آن كه تفرقه زمینه ى كشتن و یا مهم تر از كشتن است. شیعا... یذبّح
8 تفرقه افكنان مفسدند. كان من المفسدین
آرى هر جامعه كه حاكمش متكبّر، مردمش متفرّق، نیروهاى فعّالش مورد تهدید و منافعش در كام طبقه مرفّه باشد، جامعه اى فرعونى و طاغوتى است.

(5) وَنُرِیدُ اءَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ فِى الاَْرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ اءَئِمَّةًوَ نَجْعَلَهُمُ الْوَرِثِینَ
ترجمه:
وما اراده كرده ایم كه بر كسانى كه در زمین به ضعف و زبونى كشیده شدند، منّت گذاریم و آنان را پیشوایان ووارثین (روى زمین) قرار دهیم.
نكته ها:
كلمه ى «منّت» در اینجا به معناى نعمت بزرگ و با ارزش است،(3) نه منّت زبانى كه بازگو كردن نعمت به قصد تحقیر دیگران باشد و مسلّما كار زشت و ناپسندى است.
شكّى نیست كه هرگاه اراده ى الهى بر تحقّق امرى تعلّق گیرد، آن مسئله قطعا عملى خواهد شد و هیچ مانعى نمى تواند سدّ راه آن گردد، قرآن مىفرماید: «انّما اءمره اِذا اءراد شیئا اءن یقول له كُن فیكون»(4) همانا فرمان اوست كه هرگاه چیزى را اراده كند كه باشد، پس آن چیز خواهد بود و محقّق خواهد شد.
با اینكه همه نعمت ها از جانب خداوند است وبندگان در هر نعمتى رهین منّت او هستند، لكن او در خصوص چند نعمت، تعبیر به منّت فرموده كه طبعا از اهمیّت بالاى آنها حكایت دارد، از جمله:
الف: نعمت اسلام. كذلك كنتم مِن قبل فمَنّاللّه علیكم (5)
ب: نعمت نبوّت. لقد مَنّ اللّه على المؤمنین اذ بَعثَ فیهم رسولا(6)
ج: نعمت هدایت. بل اللّه یمُنّ علیكم اءن هَداكم (7)
د: نعمت حاكمیّت مؤمنان. و نُرید اءن نمُنّ على الّذین استضعفوا فى الارض...
در روایات بسیار، حضرت مهدى علیه السلام وحكومت آن بزرگوار در آخرالزمان مصداق این آیه معرّفى شده است.(8)
مسئله حاكمیّت مستضعفان بر زمین، با عبارات و بیان هاى مختلفى در قرآن آمده است:
الف: وَعَداللّه الّذین آمنوا منكم و عملوا الصالحات لیستخلفنّهم فى الارض (9) خداوند به كسانى كه ایمان آورده و كار شایسته انجام داده اند، وعده خلافت در زمین را داده است.
ب: و لقد اهلكنا القرون من قبلكم لمّا ظلموا... ثم جعلناكم خلائف فى الارض (10) بعد از آنكه اقوام ستمگر پیشین را هلاك كردیم... شما را جانشینان زمین قرار دادیم.
ج: انّ الارض یرثها عبادى الصالحون (11) بندگان صالح، وارث زمین مىشوند.
د: واورثناالقوم الّذین كانوایستضعفون مشارق الارض و مغاربها(12) ما مستضعفان را وارث شرق و غرب زمین گرداندیم.
ه‍: لنهلكنّالظالمین ولنسكننّكم الارض من بعدهم (13) ما ستمگران را نابود وبعد از آن شما را ساكن زمین مىگردانیم.
پیام ها:
1- حكومت جهانى مستضعفین و حمایت از مظلومان تاریخ، اراده وخواست الهى است. نُرید
2- در حكومت خودكامه طاغوتى، نیروهاى كارآمد به ضعف ونابودى كشانده مىشوند. استضعفوا
3- خداوند از آینده جهان خبر مىدهد. نجعلهم ائمّة...

(6) وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِى الاَْرْضِ وَنُرِىَ فِرْعَونَ وَهَمَنَ وَ جُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّاكَانُواْ یَحْذَرُونَ
ترجمه:
وبه آنان (مستضعفین) در زمین، قدرت وتمكّن بخشیم، و از ناحیه آنان به فرعون و (وزیرش) هامان و سپاهیانشان آنچه را كه از آن بیمناك بودند نشان دهیم.
پیام ها:
1- مستضعفان ماءیوس نشوند كه خداوند به آنان نیز قدرت مىدهد. و نُمكّنَ لهم
2- اگر چه كیفر اصلى طاغوت ها در جهان دیگر است، ولى در دنیا نیز از قهر الهى در امان نخواهند بود. نُرىَ... ما كانوا یَحذرون
3- خداوند، كافران را به دست مؤمنان، ذلیل و خوار مىگرداند. نُرىَ... ماكانوا یَحذرون

(7) وَاءَوْحَیْنَآ إِلَىَّ اءُمِّ مُوسَىَّ اءَنْ اءَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَاءَلْقِیهِ فِى الْیَمِّ وَلاَتَخَافِى وَلاَ تَحْزَنِىَّ إِنَّ ارَآدُّوهُ إِلَیْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ
ترجمه:
و ما به مادر موسى الهام كردیم كه او را شیر بده، پس هرگاه (از فرعونیان) براو بیمناك شدى، او را (در جعبه اى گذاشته و) به دریا بیفكن و (از این فرمان) مترس و (از دوریش) غمگین مباش، (زیرا) ما او را به توبازمى گردانیم و او را از پیامبران قرار مىدهیم.

(8) فَالْتَقَطَهُ ءَالُ فِرْعَوْنَ لِیَكُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَحَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَمَنَ وَجُنُودَهُمَا كَانُواْخَطِئِینَ
ترجمه:
پس (مادر موسى چنان كرد، چیزى نگذشت كه) فرعونیان، او را (دیده و از آب) برگرفتند تا سرانجام، دشمن و مایه اندوهشان گردد. همانا فرعون و هامان و سپاهیانشان خطاكار بودند.
نكته ها:
به فرعون گفته شده بود كه امسال كودكى به دنیا مىآید كه اگر بزرگ شود تو را سرنگون مىكند. او دستور داد تمام نوزادانى را كه به دنیا مىآیند بكشند، امّا همین كه موسى به دنیا آمد، خداوند به مادرش الهام كرد كه او را شیر دهد، آنگاه در صندوقى گذارده و به دریا اندازد.
در این آیه نسبت به مادر حضرت موسى، دو امر، دو نهى و دو بشارت آمده است: دو امر: «اَرضعیه اَلقیه»، دو نهى: «لا تخافى لا تحزنى»، دو بشارت: «رادّوه جاعلوه»
كلمه «خوف»، در مورد احتمال خطر و كلمه «حُزن» در مورد نگرانى قطعى بكار مىرود.(14)
مراد از دریا در این آیه، رود عظیم نیل در كشور مصر است كه به جهت بزرگى و عظمت، دریا خوانده شده و كاخ فرعون در ساحل آن بنا شده بود.
پیام ها:
1- در اضطراب ها و بن بست ها، خداوند بهترین هادى و حامى است. مادر موسى از قتل فرزندش توسّط ماءموران فرعون، به شدّت ترسیده بود، ولى خداوند به او الهام كرد كه چگونه عمل كند. اوحینا
2- زن نیز مىتواند مورد الهام الهى قرار گیرد. اوحینا الى امّ موسى
3- نزول امدادهاى غیبى با بهره گیرى از امكانات مادّى منافاتى ندارد. شیردادن و در صندوق گذاردن، منافاتى با توكّل ندارد. ارضعیه
4- در هیچ شرایطى نباید شیر مادر را از فرزند دریغ داشت. ارضعیه
5 - در دستورات الهى اسرارى نهفته است كه شاید در نظر ابتدایى، معقول نیاید. القیه فى الیم
6- در راه اجراى فرامین الهى، نه از چیزى بترسیم و نه نسبت به مسئله اى نگران باشیم. لا تخافى و لاتحزنى (مادر موسى دو نگرانى داشت: یكى ترس از كشته شدن فرزند و دیگرى غم فراق او، كه خداوند هر دو را همان گونه كه در آیات بعد خواهیم خواند به نحو احسن جبران فرمود.)
7- آنچه در راه خداوند داده شود، به بهترین وجه باز مىگردد. القیه رادّوه، جاعلوه من المرسلین (مادر موسى به فرمان خداوند فرزندش را رها كرد، اما خداوند هم او را برگرداند و هم به مقام نبوّت رساند.)
8 خداوند، اخبارى از غیب را در اختیار افرادى كه بخواهد قرار مىدهد. جاعلوه من المرسلین
9- فرعون واسطه ى نجات موسى از دریا شد، ولى سرانجام به دست او در همان دریا غرق گردید. التقطه آل فرعون لیكون لهم عدوّا و حزنا(آرى خدا مىتواند نوزاد بى دست وپا را در دریا حفظ كند، ولى انسان صاحب دست وپا را غرق سازد)
10- وقتى خداوند بخواهد، دشمن انسان نیز ماءمن و ملجاء او مىشود. التقطه آل فرعون (عدو شود سبب خیر، گر خدا خواهد.)
گر نگهدار من آن است كه من مىدانم *** شیشه را در بغل سنگ نگه مىدارد.
11- خواست انسان در مقابل اراده ى الهى بى اثر است. لیكون لهم عدوّا و حزنا
فرعون گمان كرد كه هدیه اى براى او رسیده است امّا خداوند اراده فرموده بود كه دشمنش را در دامان او بپروراند.
12- فرعون و وزیر و لشكریانش طرح دادند و عمل كردند، ولى تدبیر خداوند همه ى آنها را خنثى كرد. كانوا خاطئین

(9) وَقَالَتِ امْرَاءَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِّى وَلَكَ لاَتَقْتُلُوهُ عَسَىَّ اءَن یَنفَعَنَآ اءَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَهُمْ لاَیَشْعُرُونَ
ترجمه:
و (چون) همسر فرعون (احساس كرد كه آنان قصد كشتن كودك را دارند خطاب به فرعون) گفت: او را نكشید (كه او) روشنى چشم من و توست. شاید به ما سودى برساند یا او را به فرزندى بگیریم ولى آنها نمى فهمیدند (كه چه كسى را درآغوش خویش مىپرورانند)
نكته ها:
در زندگى حضرت موسى، چند زن، نقش محورى و اساسى داشته اند: مادر موسى، خواهر موسى، زن فرعون و همسر موسى، در این آیه نقش زن فرعون در جلوگیرى از قتل او بیان شده است.
پیام ها:
1- زنان، داراى اراده اى مستقلّ و نقشى مؤثّرند. قالت امراءت فرعون
(زن فرعون، راءى فرعون را تغییر داد و شوكت، سلطنت وثروت فرعون هیچ یك مانع او نشد)
2- با طرح پیشنهادات صحیح و سریع، از القاى طرح هاى انحرافى جلوگیرى كنیم. قبل از آنكه فرعون تصمیم خود را ابراز كند، همسرش راه درست برخورد با مسئله را القا نمود. قالت امراءت فرعون قُرّة عین لى و لك لاتقتلوه
3- در بیان پیشنهادات از كلمات عاطفى ودلنشین استفاده كنیم. قُرّة عین لى ولك
4- دلهاى همه به دست خداست. او مىتواند سخت ترین دلها همچون دل فرعون را نیز نرم سازد. قُرّة عین لى و لك
5 - در برخورد با منكرات، ابتدا از راه عاطفه وارد شویم و سپس به امر و نهى بپردازیم. قرة عین لى و لك لا تقتلوه
6- از نهى از منكر زبانى، غفلت نورزیم كه بسیار كارساز است. لا تقتلوه (زن فرعون با گفتن «لاتقتلوه» از كشته شدن موسى جلوگیرى كرد، چنانكه یكى از برادران یوسف با گفتن «لاتقتلوا یوسف» از كشته شدن یوسف جلوگیرى كرد.)
7- زنان در نهى از منكر، سابقه اى درخشان دارند. لاتقتلوه
8 طاغوت ها از ابتدایى ترین عواطف انسانى نیز بى بهره اند و نیاز به تذكّر دارند. لا تقتلوه
9- فوائد امر ونهى را بگوییم تا مردم آسان تر بپذیرند. لاتقتلوه عسى اءن یَنفعنا
10- در نظام طاغوتى، ملاك وضع یا لغو قوانین، هوسها و منافع شخصى طاغوت هاست. (قانون قتلِ عام نوزادانِ پسر، بر اساس منافع شخصى فرعون وضع شد و باز بر پایه امید به منافع آینده در مورد نوزاد آب آورده (حضرت موسى) همین قانون لغو گردید.) لا تقتلوه عسى اءن یَنفعنا
11- برخى انسان ها در ظاهر بسیار بلند پروازند، ولى درباطن اسیر نیازهاى درونى خویش هستند. فرعون كه ادّعا مىكرد: انَاربّكم الاعلى سرانجام مىپذیرد كه ممكن است یك نوزاد آب آورده براى او سودمند واقع شود. عسى اءن یَنفعنا
12- خداوند، فرعون را از فرزند پسر محروم داشته بود تا او با پذیرش نوزاد از آب آورده، به حقارت و عجز خود بیشتر پى ببرد. نتّخذه ولدا
13- گاه ایجاد علاقه ومحبّت میان افراد بر اساس یك خط غیبى است كه خود طرفین نیز از آن غافلند. وهم لا یشعرون

(10) وَاءَصْبَحَ فُؤَادُ اءُمِّ مُوسَى فَرِغاً إِن كَادَتْ لَتُبْدِى بِهِ لَوْلاََّ اءَن رَّبَطْنَاعَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ
ترجمه:
ودل مادر موسى (از هر چیز، جز فكر فرزند) تهى شد (و) اگر قلب او را استوار نساخته بودیم تا از ایمان آورندگان (به وعده ى ما باقى) بماند، همانا نزدیك بود كه (به واسطه جزع وفزع) آن (راز) را افشا كند.