قم در عصر امام حسن عسکری علیه السلام (2)
2. یكى دیگر از فرزانگان قم، «حسین بن اشكیب» است. «كشّى» او را چنین وصف مىكند:
«هوالقمى خادم القبر... عالم متكلم مؤلف لكتب.» (40)
او از دانشوران كلامى قم بود. وى مدتى در قم افتخار خدمتگزارى به آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام را داشته و یكى از حلقههاى پیوند تشیع قم با حوزه سمرقند بوده است كه در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجرى شكل گرفت.
نجاشى از دو اثر او به نام: «الرّدّ على من زعم انّ النّبىّ صلى الله علیه و آله و سلم كان على دین قومه» و «الرّدّ علىّ الزّیدیّة» یاد كرده است.(41)
3. از چهرههاى دیگر این دوران، «محمد بن خالد برقى» و فرزند نامورش «احمد بن محمد» مىباشند. كتاب «المحاسن» احمد برقى، دائرة المعارفى مشتمل بر احادیث امامان در زمینههاى معارف دینى از قبیل اخلاق و تفسیر است. از جمله تألیفات وى كتاب «التبیان فى اخبار البلدان» در باره جغرافیاى تاریخى دنیاى اسلام است.(42)
4. یكى دیگر از رجال نامور این دوران، «على بن الحسین بن موسى بن بابویه» است. «شیخ عباس قمى» در شأن او چنین مىنگارد:
«... العالم الفقیه المحدّث الجلیل، بل شیخ القمیین فى عصره و فقیههم و ثقتهم، صاحب المقامات العالیه و الدّرجات الرّفیعة.»
«شهید» در ذكرى نیز او را چنین مىستاید:
«اِنّ الاصحاب یأخذون الفتاوى مِن رسالة على بن بابویه اذا اعوزهم النّص ثقةً و اعتماداً علیه؛ مكانت و وثاقت «على بن بابویه» چنان است كه فتواى او هنگامى كه نصّ و روایتى پیدا نمىشد، منبع فتاواى فقهاى ما بود.»(43)
از این رو، برخى معتقدند: در شأن او توقیعى بدین شرح از سوى امام حسن عسكرى علیهالسلام صادر شده است:
«اما بعد أوصیك یا شیخى و معتمدى و فقیهى أباالحسن علىّ بن الحسین القمى؛ وفّقك الله لمرضاته، و جعل من صلبك أولاداً صالحین برحمته، بتقوى الله و اقام الصّلاة و ایتاء الزّكاة فانّه لاتقبل الصّلاة من مانعى الزّكاة... و علیك بالصّبر و انتظار الفرج فانّ النّبىّ صلى الله علیه و آله و سلم قال: افضل اعمال امّتى انتظار الفرج.»(44)
از آن جا كه رحلت ابن بابویه در سال 329 ق. بود و در زمان امام حسن عسكرى علیهالسلام 20 سال بیشتر نداشت، بیان چنین تعابیر و القابى موجب تردید بعضى از بزرگان در صدور این توقیع، گردیده است.
5. چهره دیگرى كه بسیار فروزان است، دانشور نامى «سعد بن عبدالله» مىباشد. «نجاشى» در وصفش مىگوید:
«سعد بن عبدالله بن ابى خلف الاشعرى القمى ابوالقاسم شیخ هذه الطّائفة و فقیهها و وجهها... .»(45)
بعضى معتقدند: او به محضر امام حسن عسكرى علیهالسلام شرفیاب گردید. نجاشى مىنویسد:
«و لقى مولانا ابامحمّد علیهالسلام و رأیت بعض اصحابنا یضعّفون لقاءه لأبى محمد علیهالسلام و یقولون هذه حكایة موضوعة علیه؛ والله اعلم.»(46)
برخى دیگر، این دیدار را تكذیب مىكنند. او در سال 299 یا 301 ق. رحلت كرد. وى كتابهاى فراوانى دارد.
6. از جمله ستارگان این آسمان، «محمد بن حسن صفّار قمى» است. «نجاشى» در شرح حالش مىنویسد:
«كان وجهاً فى اصحابنا القمیین ثقة عظیم القدر... توفّى بقم سنة تسعین و مأتین؛(47) او سیماى تابناك حوزه حدیثى قم و بسیار جلیل القدر است... وى در سال 290 ق. در قم رحلت كرد.»
انقلابیّون قم
قم در زمان امام حسن عسكرى علیهالسلام كانون فرهنگ شیعى بود؛ از این رو، مردم به بهانههاى مختلف از پرداخت خراج به دولت بنىعباس امتناع مىورزیدند. مردمى كه در یك نوبت، احمد بن اسحاق 160 كیسه طلا و نقره آنان را به پیشگاه امام حسن عسكرى علیهالسلام نثار كرد، به بهانه كسر خراج، پرچم انقلاب را علیه حكومت بغداد برافراشتند. «بلاذرى» در این راستا چنین مىنویسد:
«به روزگار ابوعبدالله معتز ـ پسر متوكل ـ مردم قم باز پیمان بشكستند. معتز، موسى بن بُغا را بدان جاى فرستاد. موسى خود از جانب او امارت جبل داشت تا با طالبیان كه در طبرستان قیام كرده بودند، بجنگد. وى قم را به جنگ فتح كرد و خلقى بسیار بكشت. المعتز نامهاى به او نوشت كه گروهى از سرانِ ایشان را نزد وى فرستد.»(48)
معتز در سال 255 ق. درگذشت. برادرش، «مهتدى» به جاى او نشست. او نیز در سال 256 ق. درگذشت و «معتمد» جاى او را گرفت. مردم قم بار دیگر در زمان معتمد شورش كردند و «حسین كوكبى» و یارانش را یارى نمودند تا بر قزوین و زنجان تسلط یافته، حكومت مستقل تشكیل دهند. مردم قم این بار نیز از پرداخت مالیات به حكومت بغداد خوددارى كردند. در سال 258 ق. «معتمد»، موسى بن بُغا را كه والى بلاد جبل بود، مأمور كرد تا قزوین و زنجان را از دست سادات علوى بیرون آورد و شعله انقلاب قم را فرو نشاند. او «عبدالرّحمن بن مفلح ترك» را همراه سپاهى بزرگ به قم روانه داشت. مردم قم او را به شهر راه ندادند؛ ولى او با نیرنگ، شبانه خود را به درون شهر رساند و رهبران نهضت را قتل عام و گروهى را نیز زندانى كرد. مردم متوارى شدند؛ او شهر را ویران كرد و خراج چهار ساله قمیّون را وصول كرد و به سمت رى رفت و به موسى پیوست.
«تفرشى»، نویسنده «نقد الرّجال» در این باره مىنویسد:
«لمّا توجّه موسى بن بغا الى قم فوطئها وطئة خشنة و عظم بها ما كان فعل بأهلها فكتبوا بذلك الى ابى محمّد علیهالسلام صاحب العسكر یسألونه الدّعاء لهم فكتب الیهم: ان ادعوا بهذا الدّعاء فى و تركم(49)؛ پس از بیداد موسى بن بغا به مردم قم، آنان به ساحت مقدس امام عسكرى علیهالسلام متوسل شدند و از آن حضرت خواستند تا دعایى به آنها یاد دهد و شرّ آن ستمگر را از آنان رفع نماید... .»
حضرت دعایى بسیار طولانى به آنان آموخت كه در قنوت نمازهاى خود ـ خصوصاً نماز وترـ بخوانند تا خداوند شرّ آن ستمگر را برطرف نماید:
«اَللّهُمَّ وَ لاتَدَعْ لِلْجَوْرِ دَعامَةً اِلاّ قَصَمْتَها وَ لا جُنَّةً اِلاّ هَتَكْتَها، وَ لا كَلِمَةً مُجْتَمِعَةً اِلاّ فَرَّقْتَها... اَللّهُمَّ فَكَوِّرْ شَمْسَهُ، وَ حَطِّ نُورَهُ، وَ اَطْمِسْ ذِكْرَهُ، وَ ارْمِ بِالْحَقِّ رَأْسَهُ، وَ فَضِّ جُیُوشَهُ، وَ ارْعَبْ قُلُوبَ اَهْلِهِ...»(50)
نامهاى ماندگار
لطف و احسان امام نسبت به مردم قم فراوان بود. در نامهاى كه آن حضرت براى اهل قم نوشت، از خداوند متعال براى آنان آرزوى رحمت، عمر طولانى، رشد و هدایت نمود:
«أَنَّ اللهَ تَعالى بِجُودِهِ وَ رَأْفَتِهِ قَدْ مَنَّ عَلى عِبادِهِ بِنَبیِّهِ مُحَمَّدٍ بَشیراً وَ نَذیراً وَ وَفَّقَكُمْ بِقَبُولِ دینِهِ وَ اَكْرَمَكُمْ بِهِدایَتِهِ وَ غَرَسَ فى قُلُوبِ اَسْلافِكُمُ الْماضِینَ رَحْمَةُ اللهِ عَلَیْهِمْ وَ اَصْلابِكُمُ الْباقینَ تَوَلّى كِفایَتَهُمْ وَ عَمَّرَهُمْ طَویلاً فى طاعَتِهِ، حُبَّ الْعِتْرَةِ الْهادِیَةِ فَمَضى مَنْ مَضى عَلى وُتَیْرَةِ الصَّوابِ وَ مِنْهاجِ الصِّدْقِ وَ سَبیلِ الرَّشادِ.»(51)
امام علیهالسلام نامهاى با مضامین عالى براى مردم قم ارسال داشت و در پرتو دعاى خود آنان، گذشتگان و آیندگانشان را مشمول لطف خویش قرار داده، زندگى سرشار از صفا و معنویت را براى آنان در سایه سار هماى امامت و عترت هادى، در پیمودن منهج پارسایى و امامت خواستار شد.
پی نوشت‌ها:
40. همان.
41. رجال نجاشى، ج 1، ص 44، ش 88.
42. حیات فكرى و سیاسى امامان شیعه، رسول جعفریان، ص 555.
43. سفینة البحار، ج 1، ص 110.
44. همان؛ بحارالانوار، ج 50، ص 317، ح 14/ روضات الجنّات، ج 4، ص 273، ش 397/ مناقب آل ابیطالب(ع)، ج 4، ص 425.
45. رجال نجاشى، ص 177، ش 467.
46. همان.
47. همان، ص 354، ش 948/ فهرست، شیخ طوسى، ص 170، ش 622.
48. فتوح البلدان، ترجمه آذرنوش، ص 74.
49. نقدالرّجال، ص 331.
50. بحارالانوار، ج 85، ص 229 و 230.
51. همان، ج 50، ص 317، ح 14/ مناقب آل ابیطالب(ع)، ج 4، ص 425/ الكنى والالقاب، شیخ عباس قمى، ج 3، ص 71/ معادن الحكمة فى مكاتیب الائمّه، فیض كاشانى، ص 264.
"غلامعلى عباسى"
منبع:
مجله كوثر، شماره 60 .
لینک مقالات مرتبط:
