هنرمندان از سید مرتضی آوینی می گویند
شهید مرتضی آوینی،شهید هنر، روایتی از حقیقت و انسان به جا گذاشت و از میان ما رفت؛او هنری را بنیان نهاد كه در میان خون و آتش به عشق می‌رسد.
سیدمرتضی آوینی در شهریور سال 1326 در شهر ری به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در شهرهای زنجان، كرمان و تهران به پایان رساند. سپس به عنوان دانشجوی معماری وارد دانشكده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد. او از كودكی با هنر انس داشت. شعر می‌سرود، داستان و مقاله می‌نوشت و نقاشی می‌كرد. معماری را با علاقه‌ی زیاد یادگرفت، ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بنا به ضرورت‌های انقلاب آن را كنار گذاشت و به فیلم‌سازی پرداخت.
از اولین كارهای او در گروه جهاد می‌توان به مجموعه‌ی شش‌روز در تركمن صحرا، سیل خوزستان و مجموعه‌ی مستند خان‌گزیده‌ها اشاره كرد.
گروه جهاد اولین گروهی بود كه بلافاصله بعد از شروع جنگ به جبهه رفت. دو نفر از اعضای گروه در همان روزهای اول جنگ در قصر شیرین اسیر شدند و نفر سوم، در حالی‌كه تیر به شانه‌‌اش خورده بود، از حلقه‌ی محاصره گریخت.
یك هفته‌ای نگذشته بود كه خرمشهر سقوط كرد و گروه كه تازه توانسته بود شكل دوباره ای به خود بگیرد، راهی منطقه شد.
آنها در جستجوی حقیقت ماجرا به خرمشهر و آبادان رفتند كه سخت در محاصره بود. تولید مجموعه‌ی «حقیقت» این‌گونه آغاز شد.
كار گروه جهاد در جبهه‌ها ادامه یافت. عملیات والفجر هشت كه شروع شد، گروه دیگر منسجم و منظم شده بود. همین شد كه مجموعه‌ی تلویزیونی «روایت فتح» در همان حال و هوا شكل گرفت و تا آخر جنگ هم ادامه پیدا كرد. آوینی می‌گوید «انگیزش درونی هنرمندانی كه در واحد تلویزیونی جهاد سازندگی جمع آمده بودند، آنها را به جبهه‌های دفاع مقدس می‌كشاند، نه وظایف و تعهدات اداری. روح كارمندی نمی‌توانست در این عرصه منشأ فعل و اثر باشد. گروه‌های فیلم‌برداری ما با همان انگیزه‌‌هایی كه رزم‌آوران را به جبهه كشانده بود كار می‌كردند... این‌جا عرصه‌ای نبود كه فقط پای تكنیك و یا هنر درمیان باشد.»
با پایان جنگ و در فاصله‌ی سال‌های پایان جنگ و تأسیس مؤسسه‌ی روایت فتح، آوینی نوعی فعالیت هنری‌ـ مطبوعاتی را تجربه كرد. او در این دوره به سینما، هنر، فرهنگ واحد جهانی و مواجهه‌ی آن با مسائل مختلف فكر می‌كرد.
حاصل همه‌ی آن فكر كردن‌ها، تحقیق‌ها و مباحثات، نوشته‌هایی است كه از او به جا مانده. تأملاتی در ماهیت سینما كه در فصل‌نامه‌ی فارابی به چاپ رسید و بعد مقالاتی با عناوین جذابیت در سینما، آینه‌ی جادو، قاب تصویر و زبان سینما و ... كه از فروردین سال 1368 در ماهنامه‌ی هنری سوره منتشر می‌شد. مجموعه‌ی این مقالات در كتاب آینه‌ی جادو كه جلد اول از مجموعه‌ی مقالات و نقدهای سینمایی اوست جمع آوری شد.هرچند آشنایی با سینما در طول مدت بیش از ده سال مستندسازی و تجارب او در زمینه‌ی كارگردانی مستند و به‌خصوص مونتاژ باعث شد كه قبل از هر چیز به سینما بپردازد، ولی فكر‌ها و حرف‌های او بیش‌تر از این‌ها بود. او در كنار تألیف مقالات تئوریك درباره‌ی ماهیت سینما و نقد سینمای ایران و جهان، مقالات متعددی درمورد حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید اعم از رمان، نقاشی، گرافیك، تئاتر، هنر دینی و سنتی، هنر انقلاب و ... تألیف كرد كه بیش‌تر آنها در ماهنامه‌ی سوره به چاپ رسید.
طی همین دوران در خصوص مبانی سیاسی‌ـ اعتقادی نظام اسلامی و ولایت فقیه، فرهنگ انقلاب در مقابله با فرهنگ واحد جهانی و موضوعات دیگر تفكر و تحقیق كرد تا بتواند جواب‌هایی برای همه‌ی سؤال‌هایی كه داشت پیدا كند.
اواخر سال 1370 مؤسسه فرهنگی روایت فتح به فرمان آیت‌الله خامنه‌ای تأسیس شد تا به كار فیلم‌سازی مستند و سینمایی درباره دفاع مقدس بپردازد و تهیه مجموعه‌ی «روایت فتح» را كه بعد از پذیرش قطع‌نامه رها شده بود، ادامه دهد.
آوینی و بقیه گروه، سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی كم‌تر از یك سال، كار تهیه شش برنامه از مجموعه ده قسمتی «شهری در آسمان» را به پایان رساندند و مقدمات تهیه مجموعه‌های دیگری را درباره آبادان، سوسنگرد، هویزه و فكه تدارك دیدند. اگرچه مقارن با همین زمان، فعالیت‌های مطبوعاتی او نیز ادامه داشت.
«شهری در آسمان» كه به واقعه‌ی محاصره، سقوط و بازپس‌گیری خرمشهر می‌پرداخت، در ماه‌های آخر سال 1371 از تلویزیون پخش شد، اما برنامه وی برای تكمیل این مجموعه و ساختن مجموعه‌های دیگر با شهادتش در روز بیستم فروردین 1372 در فكه ناتمام ماند.
شهید آوینی هنر را در خدمت دین می خواست
آوینی به هنر برای هنر اعتقاد نداشت
مسعود ده نمکی گفت : بسیاری از کسانی که با یکسری از آرمانها وارد عرصه سینمای حرفه ای و داستانی شدند، در طول زمان از آن عدول کردند، ولی شهید آوینی با باقی ماندن در عرصه سینمای مستند به آرمانهایش وفادار باقی ماند.
ده نمکی، مستند ساز و روزنامه نگار، ضمن بیان این مطلب در مورد دیدگاهای شهید آوینی در مورد سینمای ملی و سینمای غرب گفت : در مقوله سینما، نگاه شهید آوینی نگاهی است که متفاوت است ازدیدگاه متفکران و روشنفکران معاصر و اساساً بن مایه فکری نسبت به تمدن و تکنولوژی جدید از سوی شهید آوینی و افرادی نظیر دکتر مدد پور بر اساس احتیاط استوار است و بر اساس این نگاه، انسان خود ساخته و کنش مند است که می تواند تکنولوژی را در خدمت آرمان و معنویت قرار دهد، و اگر نه اساساً تکنولوژی و پدیده های مربوط به آن در عرصه رسانه همه در خدمت اومانیسم است و تنها کسانی می توانند این پدیده را در خدمت بگیرند که مسلط بر آن باشند .
این فیلمساز افزود : بسیاری از کسانی که با یکسری از آرمانها وارد عرصه سینمای اما داستانی و حرفه ای شده اند، در طول زمان دچار تغییر و دور شدن از آرمانهای اولیه شان شده اند، اما شهید آوینی با باقی ماندن در عرصه مستند، به آرمانهای خود وفادار ماند و از آنها عدول نکرد.
وی در مورد تعریف شهید آوینی از هنر دینی گفت : وقتی واژه دین را به هنر اضافه می کنیم، این اضافه کردن پسوند و یا پیش وند "ی" اسلامی چاره مشکل نیست ، درعرصه رسانه، طرح آرمانها و بیان مطالبات، نگاه شهید آوینی به هنر، به عنوان یک ابزاری است که طرح موضوع می کند و مسئله اصلی نیست و هنر برای او هدف و غایت نیست .
وی افزود : نوع نگاه شهید آوینی به هنر در خدمت قرار داشتن آن در طرح مسائل دینی و اعتقادی است و دین است که به هنر غنا و هویت و ارزش می بخشد .
ده نمکی در مورد مجموعه مستند های "روایت فتح" و نوع نگاه شهید آوینی در ساخت آن مجموعه گفت : در وهله اول نام شهید آوینی در مقام کارگردان به این مجموعه هویت بخشیده است. شهید آوینی به عنوان شخصیتی که با به خدمت گرفتن تکنولوژی در بیان آرمانهایش موفق می شود سند ارزشمندی از فداکاریهای رزمندگان اسلام به یادگار بگذارد، ماندگار شد.
شهید آوینی همواره پیرو این دیدگاه امام در باب هنر بود که هنر درخدمت بیان اندیشه و تفکر جنگ فقر و غنا باشد. این نگاه به نوعی نگاهی جهادی است و نگاه شهید آوینی به سینما به هیچ وجه به عنوان یک هدف و قصه پردازی صرف نیست .
این مستند ساز تاکید کرد : این نگاه شهید آوینی در مستند "خان گزدیدگان" قابل مشاهده است و راز ماندگاری آثار وی، در این است که در زمان شهادتش از سوی مقام معظم رهبری مفتخر به لقب سید شهیدان اهل قلم می شود .
آوینی هیچ گاه فکر نمی کرد
حقیقت انحصاراً در دستان اوست
عبدالله اسفندیاری گفت :شهید آوینی هیچ گاه فکر نمی کرد که حقیقت انحصاراً در دستان اوست ، بلکه نظرات دیگران را هم با دقت می شنید.
عبدالله اسفندیاری، مدیربخش سینمای معناگرای بنیاد سینمایی فارابی، ضمن بیان این مطلب در مورد افکار و نظرات شهید آوینی در خصوص سینما و هنر گفت : شهید آوینی یک ذهن بسته و کلیشه ای نداشت، بلکه ذهنی پویا و جستجوگر داشت و به دنبال حقیقت و روشنگری بود و همیشه نظرات دیگران را با دقت می شنید.
وی تاکید کرد: ویژگی بسیار مهم شهید آوینی این مسئله بود که هیچ گاه فکر نمی کرد که حقیقت انحصاراً در دستان اوست و به همین دلیل با آغوش باز نظرات دیگران را تحمل و بررسی می کرد تا به یک جمع بندی معقولی در این خصوص برسد و ضمناً هیچ شیفتگی خاصی به مکتبی در سینما و سایر مقولات هنری نداشت و خود همین شیفتگی نداشتن، کمک می کرد که او بطور مستقل دارای اندیشه باشد و در این استقلال به دنبال پیدا کردن ریشه های اصلی فرهنگ خودی بود. رسیدن به جنبه های بازگشتن به خویشتن از دیگر دغدغه های این شهید بزرگوار بود و دلیل بالندگی و پویایی ذهنی این شهید بزگوار رعایت این موارد بود .
این کارشناس تاکید کرد : در اواخر عمر ایشان، کسانیکه سنگ او را در حال حاضر به سینه می زنند، دل او را خون کردند و او را آماج تند حملاتشان قرار دادند و منتهی وقتی آوینی به شهادت رسید، به یک باره بسیاری از این منتقدان، رنگ عوض کردند، تا به آب و نانی برسند.
اسفندیاری در مورد دیدگاه شهید آوینی در خصوص سینمای ملی و سینمای غرب گفت : شهید آوینی در تلاش بود که به معیارها و عناصر تعیین کننده سینمای ملی با هویت ایرانی برسد و سعی می کرد با استفاده از عناصر مهم و اساسی سینمای غرب در بطن سینمای ملی تحولی ایجاد کند، در سالی که جزو هیئت داوران جشنواره فجر بود، با انتخاب فیلم " قصه های مجید " به کارگردانی کیومرث پور احمد بر این امر تاکید ورزید .
عبدالله اسفندیاری در مورد ویژگی های مجموعه "روایت فتح" به کارگردانی شهید آوینی گفت : اولین و مهم ترین ویژگی این مجموعه ارزشمند و ماندگار، صادقانه و واقعی بودن آن است و آن چیزی را روایت می کرد که به صورت عربان و ملموس در جبهه های جنگ در حال انجام بود و ایشان یک اصطلاح و مفهومی را به کار برده بود که بعداً توسط دیگر دوستان به کار رفت . این مفهوم عبارت "مستند اشراقی" بود. در حقیقت ویژگی های مستندهای روایت فتح این بود که وقتی به سراغ واقعیت می رفت، تلاش می کرد واقعیتها و حال و هوای عرفانی بچه های جنگ را که در بیان سینمایی غیر قابل عرضه است و حتی در مستندهای جنگی هم به کار برده نمی شد، مورد استفاده قرار دهد .
اسفندیاری خاطر نشان کرد : در حقیقت شهید آوینی رویکردی داشت به بیان گوهر و جوهر واقعی انسان و چگونگی ارتباط بی واسطه بچه های جنگ با خداوند متعال .
عبدالله اسفندیاری در مورد علل استفاده تعبیر "آیینه جادو" برای "سینما" از جانب شهید آوینی گفت : این تعبیر ابداعی ایشان نبود و قبلاً هم در ادبیات سینمایی جهان مورد استفاده قرار گرفته شده بود. در آینه معمولی شما تصاویری می بینید که در بیرون شاهد آن هستید و در آینه جادویی تصاویری از آینده و یا از قدیم به نمایش در می آید، در افسانه های جادوگری این امر به صورت گسترده وجود داشت و به کار برده می شد و آوینی از آن با استفاده از نوع تفکر و جهان بینی اش مورد استفاده قرار داد.
آوینی یك صاحب‌نظر و یك تئوریسن در عرصه فرهنگ بود
«سجادپور» ضمن بیان این نكته درباره ویژگی‌های بارز «شهید مرتضی آوینی» گفت:
شهید آوینی مشخصات زیادی داشتند اما به نظر من یكی از مشخصات مهم و بارز ایشان این بود كه یك صاحب‌نظر و یك تئوریسن در عرصه فرهنگ و هنر اصیل اسلامی و انقلابی بودند.
شهید آوینی این امتیاز بزرگ را داشتند كه هم در عرصه عمل فعال بودند و یك عامل به تولید آثار هنری به حساب می آمدند و در این عرصه خلاق و هنرمند عمل می‌كردند و همچنین متفكر و نظریه‌پرداز برجسته‌ای بودند.یعنی این قدرت فكری را داشتند در كنار قدرت عملی و خلاقانه خود در تولید هنری، مبانی نظری هنر اسلامی و انقلابی را نیز دنبال كنند.
وی افزود: فارغ از صحت و سقم مطالبی كه ایشان می‌گفتند كه ممكن است در بعضی از مبانی با ایشان اختلاف سلیقه هم داشته باشم و در زمان حیات ایشان بر سر آنها بحث‌هایی هم داشتیم اما این نكته استثنایی و تحسین‌برانگیز است كه یك تئوریسین قابلیت دست به عمل زدن را هم داشته باشد.
وی به هنر منحصر به فرد شهید آوینی اشاره كرد و گفت:به هر حال ایشان یك مستند ساز بود اما در عرصه مستندسازی مبدع بود و آغاز كرد.
وی پایه گذار جریان مستندسازی شد كه بعد از شهادت ایشان تحت عنوان مستند اشراقی نامگذاری شد.این نكته مهمی است كه ایشان توفیقش را داشتند كه اثر هنری را خلق كنند و هم تبیین نظری كنند و مبدع و آغاز كننده سبك جدیدی در آثار هنری باشد كه در جهان می‌توان كم‌نظیر دانست.
لینکها :
گزارش تصویری از سالگرد شهید آوینی در بهشت زهرا
گفتگویی با همسر شهید سید مرتضی آوینی
