امتیاز تنباکو 55 روز دوام آورد

واکاوی جریان لغو امتیاز تنباکو به فتوای میرزای شیرازی

بدین ترتیب درنتیجه‌ى لغو امتیاز تنباكو، حكم تحریم تنباكو نیز پس از 55 روز از سوى علماء لغو شد. البته در این بین كارگزاران خارجى كه تلاش‌هاى خود را بى ثمر مى دیدند، به ادعاى خسارت پرداختند و....

اندیشه‌ى انحصار تجارت توتون و تنباكو را نخستین بار محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه مطرح كرد. وى در جمادى الاخر 1303 پیشنهادى در نه فصل و با عنوان «قانون اداره‌ى انحصاریه تنباكو و توتون و متفرعات آن» به ناصرالدین‌شاه عرضه نمود كه البته با بى توجهى شاه مواجه گردید. یك سال بعد اعتماد‌السلطنه در نامه‌ى دیگرى كه در سى فصل تهیه شده بود، مسئله‌ى دریافت مالیات از عایدات دخانیات را براى ازدیاد عواید كشور تنظیم كرد. على رغم آنكه ناصرالدین شاه قانون فوق را مورد تصویب قرار داد، به سبب مخالفت علما و بى میلى امین‌السلطان ـ صدر‌اعظم كه به دستور شاه عهده‌دار اجراى آن بود ـ هرگز تحقق نیافت. سه سال پس از وقایع فوق و در پى سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1269 ه‍. ش كه به تشویق وزیر مختار انگلیس در ایران، سرهنرى درومند ولف انجام گرفته بود، دولت انگلیس فرصت مناسب را براى كسب امتیاز انحصار توتون و تنباكو به دست آورد و زمینه‌سازى آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیكان و مشاوران لرد سالیسبورى (نخست‌وزیر و وزیر خارجه‌ى انگلیس) محول كرد. تالبوت نخستین مذاكره درباره‌ى انحصار تجارت توتون و تنباكو را در شهر برایتون با اعتماد‌السلطنه آغاز كرد و پس از كسب اطلاعات كافى در این زمینه، امین‌السلطان را با دادن وعده‌هاى فراوان متقاعد كرد كه او نیز موافقت شاه را در ازاى دریافت سالانه 25 هزار لیره جلب نماید.

ناصرالدین شاه كه براى تأمین هزینه‌ سفرها‌ى خود به اروپا با مشكلات مالى مواجه بود، با اعطاى امتیاز موافقت كرد و پس از مراجعت به ایران در رجب 1307 ه‍. ق (مارس 1890 میلادى) قراردادى را با تالبوت ـ كه با كمك دولت و عده‌اى از سرمایه‌داران انگلیسى، كمپانى رژى را با سرمایه‌اى 650 هزار لیره تأسیس كرده بود ـ منعقد نمود. بدین ترتیب در 28 رجب 1307 (20 مارس 1890) امتیاز تجارت توتون و تنباكو به مدت پنجاه سال به تالبوت اعطا گردید. این امتیاز كه به امضاى شاه و سرهنرى ولف رسید، داراى پانزده فصل بود كه حكایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران و بى اعتنایى به منافع ملت ایران داشت. مطابق با این قرارداد، شركت رژى متعهد مى گردید كه در ازاى انحصار خرید و فروش توتون و تنباكوى ایران به مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ 15 هزار پوند استرلینگ به همراه یك چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.

بنابراین با انعقاد این قرارداد، تولید‌كنندگان و فروشندگان داخلى نیز استقلال خود را از دست داده و براى فروش توتون و تنباكو باید از شركت خارجى اجازه مى گرفتند.

كمپانى رژى در آغاز به صورت ناشناخته به فعالیت مى پرداخت. هنگامى كه به استناد فصل نهم امتیازنامه ـ‌كه صاحب امتیاز را مجاز به واگذارى حقوق خود به دیگرى مى كردـ امتیاز خود را به «شركت شاهنشاهى تنباكوى ایران» فروخت، با مخالفت‌هاى گسترده‌اى از سوى مردم و روحانیون مواجه شد.

در این زمان انتشار اعلامیه‌اى رسمى از سوى دولت كه واگذارى امتیاز تنباكو را تذكر مى داد و در عین حال به زارعین توتون و تنباكو نیز وعده‌ى خرید عادلانه و نقدى محصولات آنها را مى داد، موج گسترده‌اى از نارضایتى را دامن زد.

در سال1890، روزنامه فارسى زبان اختركه در عثمانى منتشر مى شد، طى مصاحبه‌اى با تالبوت، تفاوت فاحش امتیاز دخانیات ایران را با امتیازى كه كمپانى رژى از عثمانى گرفته بود، یادآور شد و ضمن انتقادهاى گسترده از دولت، تبعات و پیامدهاى قرارداد را براى مردم ایران روشن ساخت. با توجه به این مطلب كه توتون و تنباكو از مهمترین اقلام تجارى و صادراتى ایران بود و حدود دویست‌هزار تن به كشت و خرید و فروش آن اشتغال داشتند،بنابراین انحصار خرید و فروش این محصول به یك شركت انگلیسى منافع بسیارى از مردم ایران را به خطر مى انداخت. به همین سبب نخستین اعتراض‌ها را تاجران دخانیات آغاز كردند كه تجارتشان مستقیماً در معرض تهدید كمپانى رژى بود. در آغاز عده‌اى از بازرگانان به همراه امین‌الدوله نزد شاه رفتند و به انحصار تجارت تنباكو اعتراض كردند.

این اعتراض موجب شد كه دولت به انگیزه‌ى دلجویى از آنان مهلت شش‌ ماهه‌اى براى فروش ذخایر توتون و تنباكوى تاجران قایل شود. با این حال مهلت فوق نیز نمى توانست خسارات ناشى از واگذارى امتیاز را جبران سازد.

در این بین روس‌‌ها نیز كه در منطقه‌ى ساوجبلاغ به كشت تنباكو اشتغال داشتند به امتیاز فوق اعتراض كردند و آن را ناقض عهدنامه‌ى تركمان چاى خواندند و خواستار لغو آن یا عقد قرارداد مشابهى شدند.

به هر روى علاوه بر دلایل سیاسى ـ اقتصادى، عوامل فرهنگى ـ‌ مذهبى نیز در آغاز جنبش تنباكو دخیل بودند. حضور فرهنگ استعمارى و گسترش فساد، تهاجمى بود كه به تبع حضور عینى اجانب در ایران صورت مى گرفت.

پس از آنكه شركت رژى حدود 200 هزاراز اتباع دولت بریتانیا و مستعمرات آن را به عنوان كاركنان شركت به ایران آورد و به شهرهاى مختلف فرستاد، زنگ هشدار براى ایرانیان به صدا درآمد. چرا كه با حضور آنها در حدود 100 هزار مبلغ مسیحى وارد ایران شدند و ضمن بناى كلیسا در مناطق مختلف، دختران ایرانى را نیز به امور پرستارى در بیمارستان‌ها و بى حجابى واداشتند. در تهران و اكثر شهرها مراكز فساد برپا كردند و كافه‌هایى با انواع وسایل قمار و رقص‌هاى محلى و مشروبات الكى پدید آوردند. علاوه بر این، ‌انگلیسى ها هر جا كه مى رفتند، سوار، اسب، اسلحه و مزدور اسلحه به دست خود را نیز مى بردند و این همان شیوه‌اى بود كه انگلیسیان در تصرف هند و ایجاد كمپانى هند شرقى و سپس حضور نظامى به بهانه حفظ امنیت این كمپانى و در نهایت مستعمره نمودن هند به كار گرفته بودند.

از این رو اقدامات فوق‌ عالمان دینى را به دلیل متزلزل شدن اساس دین و استقلال كشور توسط قدرت بیگانه و مغایرت امتیازات با قرآن مجید (قاعده‌ى نفى سبیل)، به تحریم تنباكو ترغیب نمود. در واقع دلیلى اصلى مخالفت علما با این امتیاز، افزون بر جنبه‌ى تجارى آن و اختلال در نظام بازرگانى كشور، نگرانى از نفوذ تدریجى و سلطه‌ى كامل بیگانگان بر ایران بود كه از تجربه‌ى كمپانى هند شرقى ناشى مى گردید. به همین سبب مردم مسلمان ایران با این اندیشه كه انگلیسى ها قصد دارند، كمپانى رژى را به كمپانى هند شرقى و ایران را همانند هند به مستعمره‌ى خود تبدیل كنند، به مخالفت گسترده پرداختند.

بلافاصله پس از صدور فتوا، مأموران حكومت وظیفه یافتند كه از انتشار این حكم و آگاهى مردم نسبت به آن ممانعت به عمل آورند، با این حال در همان نیمه‌ى روز اول كه حكم به دست میرزا آشتیانى رسیده بود، در حدود صد هزار نسخه از حكم نوشته ودر سراسر كشور پخش شده بود.

با صدور این فتوا، مردم از همه‌ى اصناف، مبارزه سیاسى علیه قرارداد استعمارى امتیاز تنباكو را یك وظیفه شرعى و تكلیفى الهى دانستند و قلیان‌ها را شكسته و توتون و تنباكو را به آتش كشیدند. در این بین حتى اندرونیان حرم‌سراى شاهنشاهى نیز از استعمال دخانیات پرهیز كردند.

این حركت همگانى و تبعیت آشكار مردم از حكم میرزاى شیرازى، اولیاى دولت را بر آن داشت كه به منظور ایجاد خلل در رفتار معترضانه‌ى مردم، شایعه‌ى جعلى بودن حكم را مطرح سازند. از این رو با مساعدت وعاظ‌السلاطین و معممین دربار به شایعه جعلى بودن فتوى دامن زدند اما این اقدامات نیز تأثیرى در روند قضایا نداشت و شاه و دربار را ناگزیر به سمت تفرقه‌افكنى میان علما كشاند.  در نتیجه آخرین حربه‌ى شاه و دربار، تشكیل جلسه‌اى با حضور دولتیان و علما بود. در این جلسه که افرادى نظیر میرزا حسن آشتیانى و شیخ‌هادى نجم‌آبادى حضور نداشتند، شاه خواستار حكم حلیت استعمال تنباكو شد كه با پاسخ صریح حاضران مواجه گردید. در این میان امین‌السلطان راه دیگرى در پیش گرفت و به علما وعده داد كه اقداماتى جهت لغو امتیاز خواهد كرد و در برابر از آنان خواست كه صریحاًً استعمال دخانیات را مجاز اعلام كنند. بدین ترتیب ناصرالدین‌شاه كه از یك سو با اوضاع آشفته‌ى داخلى و از سوى دیگر با مخالفت‌هاى جدى مسئولان كمپانى و كارگزاران سفارت انگلیس روبه رو بود، در حالى كه تنها دو هفته از صدور حكم تحریم مى گذشت به الغاى انحصار داخله توتون و تنباكو پرداخت تا امین‌السلطان در جلسه‌ى دیگرى با حضور علما، این خبر را اعلام نماید كه از این پس انحصار داخلى لغو شده و مردم مى توانند توتون و تنباكوى خود را آزادانه در داخل كشور خرید و فروش نمایند.

با لغو انحصار داخلى، علما در برابر اصرار امین‌السلطان اظهار داشتند كه چون امتناع مردم از استعمال دخانیات مستند به حكم میرزاى شیرازى است، تنها چاره‌ى كار مراجعه به وى و كسب اطلاع از نظر اوست. در واقع آنها ضمن رفع تكلیف از خود، به اصرار امین‌السلطان تلگرامى حاكى از لغو امتیاز داخلى پاسخ میرزاى شیرازى ارسال كردند. دو هفته پس از اعلام لغو امتیاز داخلى، پاسخ میرزاى شیرازى به تلگرام علما به تهران ارسال شد. او در این تلگرام ضمن تشكر از شاه به جهت لغو امتیاز، اظهار امیدوارى كرده بود كه دست‌هاى خارجى به كلى از ایران كوتاه شود. پاسخ مزبور كه به هیچ وجه مقصود اصلى دولتیان را كه خواهان صدور حكم حلیت استعمال تنباكو بودند، تأمین نمى كرد، ادامه‌ى امتناع مردم از مصرف توتون و تنباكو را نیز در پى داشت.

دولت كه میرزاى آشتیانى را عامل ناآرامى مى پنداشت از او خواست تا به منبر برود و حلال بودن استعمال تنباكو را اعلام كند. در سوم جمادى الاخر 1309، مردم پس از آگاهى از تصمیم میرزاى آشتیانى مبنى بر خروج از دارالخلافه در منزل وى در محله‌ى سنگلج اجتماع كردند و از آنجا به سمت میدان ارگ و كاخ گلستان رفتند. زنان پیشاپیش مردان خطاب به شاه فریاد مى زدند و نگرانى خود را نسبت به بیرون كردن علما از شهر اعلام و تأكید مى كردند كه دولت قصد دارد دین آنها را از بین ببرد تا فرنگیان بر مردم سلطه یابند.

سرانجام شاه در پنجم جمادى الاخر 1309 براى اطمینان بیشتر در دستخطى به امین‌السلطان لغو كامل امتیاز را اعلام كرد تا وى به آگاهى علما و مردم برساند. ولى مخالفان آرام نگرفتند و عزل امین‌السلطان ـ كه از نظر انان حامى امتیاز بود ـ و لغو تمام قراردادهایى كه با خارجیان منعقد شده بود را خواستار شدند.

بدین ترتیب درنتیجه‌ى لغو امتیاز تنباكو، حكم تحریم تنباكو نیز پس از 55 روز از سوى علماء لغو شد. البته در این بین كارگزاران خارجى كه تلاش‌هاى خود را بى ثمر مى دیدند، به ادعاى خسارت پرداختند و خواستار 60 هزار لیره غرامت از دولت ایران گردیدند كه در نهایت توافق بر سر مبلغ 50 هزار لیره حاصل گردید. بدین منظور شاه از بانك‌شاهنشاهى كه در دست انگلیسى ها بود، مبلغ فوق را به عنوان وام دریافت كرد و یك بار دیگر وابستگى ایران را به بیگانگان تشدید نمود...

فرآوری: طاهره رشیدی

بخش تاریخ تبیان

منابع : 1- حوزه /   2- تاریخ ایران /   3- تحریم تنباکو از ابراهیم تیموری