مصدر

اهداف درس:

- آشنایی با مصدرو انواع آن

- بررسی مصادراصلی، میمی و صناعی

- آشنایی با اسم مصدر

همانطور که می دانیم در عربی کلمه به سه قسمت تشکیل می شود: 1- اسم 2-فعل3- حرف

فعل کلمه ای است که بر وقوع کار یا پدید آمدن حالتی در زمان گذشته یا حال یا آینده دلالت کند.

واقع شدن کار مانند: ذَهَبَ ، رفت / یذهب ، می رود / اِذهَب، برو /

و پدید آمدن حالت مانند: حَسُنَ ، نیکوشد / یَحسُنُ ، نیکو می شود / اُحسُن ، نیکو شد.

فعل برسه قسم است: ماضی، مضارع و امر

اصل فعل مصدر است یعنی فعل از مصدرگرفته می شود و مصدر کلمه ای است که تنها بر وقوع کار یا حالتی - بدون در نظر گرفتن زمان- دلالت کند. مانند: خُروج: خارج شدن / حُسن: نیکو شدن

آنچه مستقیماً از مصدر گرفته می شود فعل ماضی است و اما مضارع از ماضی گرفته می شود و امر از مضارع:

مصدر----ماضی----مضارع---- امر

واما آنچه اکنون مورد بحث ماست، مصدر است. مصدر بر سه قسم است: مصدر اصلی، مصدر میمی و مصدر صناعی

مصدر اصلی

مصدر اصلی را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

الف) مصدر فعل ثلاثی مجرد

ب) مصدر سایر افعال

مصدر فعل ثلاثی مجرد:

اوزان مصادرافعال ثلاثی مجرد تحت ضابطه دقیق در نمی آید و وزن آن ها سماعی است که تنها باید آن ها را به خاطر سپرد. به عنوان نمونه برخی از آن ها را ذکر می کنیم:

جَلَسَ--جلوس / فَرِحَ--فَرَح / کَرُمَ--کَرَم /  فَصُحَ-- فَصاحَة  /  سَهُلَ-- سُهولة  /  زَکُمَ-- زُکام  /  نَفَرَ-- نِفار  /  اَمَرَ-- اِمارة

حَمُرَ-- حَمرَة  /  جالَ-- جَوَلان  / غَلی -- غَلَیان

و

اما مصادر سایر افعال

یعنی هر کدام از ابواب ثلاثی مزید، رباعی مزید اوزان ثابت و مشخصی دارند که پیش از این درباره برخی از آن ها - ثلاثی مزید - صحبت کردیم.

تمرین: به مصادر افعال زیر دقت کنید:

سَوی-- تسویه  /  عادی-- معاداة  /  اِنفکَ -- اِنفکاک  /  اِستکن -- استکان  /  اصفرَ -- اصفرار  /  تَزَلزَلَ -- تَزَلزُل

اقشعرَ -- اقشرار  /  اَرفَقَ -- ارفاق

مصدر میمی

تمانی افعال - ثلاثی، رباعی، مجرد، مزید- غیر از مصدر اصلی مصدر دیگری دارند که به دلیل وجود میم زاید در اول آن، به آن مصدر میمی می گویند.

مثل:

ضَرَبَ -- مَضرَب  /  مَرَ -- مَمَر  /  اخذ -- ماخذ  /  قال -- مقال  /  وَعَدَ -- مَوعِد  /  جاءَ -- مَجی ء  /  شرع -- مشرع

مثل: اَکرَمَ -- مُکرَم  /  صَرَفَ -- مُصَرَف  /  دَحرَج -- مُدَحرَج.

تمرین: به انواع مصادیر میمی دقت کنید.

لیس بَعدَ المَوتِ مُستَعتَبٌ و لا الی الدنیا مُنصَرَفٌ.

مُستعتَب -- مصدر میمی از فعل مضارع بر وزن یَستَفعِِلُ

مَنصَرَف -- مصدر میمی از فعل مضارع بر وزن ینصرف

- وَعَدتَ و کان الخلف منک سبحیة      مواعیدُ عرقوب اخاه بیثرب

مواعید(جمع مَوعِد): مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد

- قال الامام علی (ع): الحمدلله المعروف من غیر رویة الخالق من غیر منصبة

منصبة: مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد

- سئل بعضُ الحکماء ای الأمور أشد تاییداً للعقل و أیها أشد إضراراً به فقال: أشدها تأییداً ثلاثة أشیاء: "مشاورة العلماء و تجریب الأمور و حُسن التثبیت و أشدها إضراراً به ثلاثة أشیاء: التعجیل و التهاون و الاستبداد."

تایید: مصدر اصلی از باب تفعیل

اضرار: مصدر اصلی از باب افعال

مشاورة: مصدر میمی از باب مفاعلة

تجریب: مصدر اصلی از باب تفعیل

حُسن: مصدر ثلاثی مجرد

التعجیل: مصدر اصلی از باب تفعیل

التهاون: مصدر اصلی از باب استفعال

- لاتَنَم و اغتنم مسرة یوم           إن تحت التراب نوماً طویلاً

مَسَرَة: مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد "سر/ یَسُرُ"

- مقالة السوء إلی أهلها            أسرع من منحدرسائل

مقالة: مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد "قال، یقول"

- ألم أقل لک: إن البغی مهلکة        والبغی و العجب إفساد لأقوام

مهلکة: مصدر میمی از ثلاثی مجرد"هلک، یهلک"

البغی: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد

العجب: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد

إفساد: مصدر اصلی از باب"إفعال"

- ذکرک الله عند ذکر سواه         صارف عن فوادک الغفلات

ذکر: مصدر اصلی از فعل ثلاثی مجرد

- ما أری الفضل و التکرم الا      کفکَ النفس عن طِلاب الفضول

الفضل: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد

التکرم: مصدر اصلی از باب تفعل

طلاب: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد بر وزن فِعال

- قال أحد الفلاسفة: ینبغی للإنسان أن یتثَبُتَ قبل أن یقول أو یفعل فإنَ الرُجوع عن السکوت أحسن من الرُجوع عن الکلام و الإعطاء بعد المنع خیر من المنع بعد الإعطاء و الإقدام عن العمل بعدالتکفیر، و حسن التثبت خیر من الإمساک عنه بعد الإقدام علیه و الدخول فیه.

الرجوع/ المنع/حسن/الدخول: مصادر اصلی از ثلاثی مجرد

الإعطاء/الإقدام/الإمساک: مصادر اصلی از باب إفعال

التکفیر: مصدر اصلی از باب تفعیل

التثبیت: مصدراصلی از باب تفعل

مصدر صناعی

مصدر صناعی مصدری است که با اضافه کردن یاء مشدد و تاء به آخر اسم ساخته می شود. مثل:

جاهل -- جاهلیة  /  حیوان -- حیوانیة  /  إنسان -- إنسانیة.

بنابراین إیرانیة مثلاً یعنی ایرانی بودن و این همان معنای مصدر است.

إسم مصدر

اسم مصدر کلمه ای است که بر حاصل مصدر و نتیجه آن دلالت می کند مثل: حب که حاصل محبت است و بغض که حاصل بغاضة  و غسل که حاصل غَسل است. اسم مصدر داشتن افعال و نیز وزن اسم هر دو سماعی است. یعنی چنین نیست که هر فعلی علاوه بر مصدر اسم مصدر نیز داشته باشد و هر فعلی که اسم مصدر داشته باشد وزن اسم مصدر آن را باید به دست آورد و به خاطر سپرد.

تمرین: انواع مصدر را درمیان کلمات زیر ببینید:

ربانیة(مصدرصناعی)، کُره(اسم مصدر که حاصل کراهة است)، تزاحم(مصدرباب تفاعل)،  شِجار(مصدرباب مفاعله)، إطعام (مصدرباب افعال)، إجتناب(مصدر باب افتعال)، تصریف(مصدر باب تفعیل)، وطنیة(مصدرصناعی)

مرکزیادگیری سایت تیبان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی