پنجاه سال از درگذشت علی‌اكبر دهخدا گذشت
معمار ادبیات امروز ایران كه 30 سال در زیرزمین خانه‌اش انزوا گزید
علی‌اكبر دهخدا ـ داستان‌نویس، شاعر، طنزپرداز، روزنامه‌نگار و مبارز سیاسی ـ كه نامش در تاریخ یك‌صد ساله ایران جایگاه ویژه‌ای دارد، در سال 1258 هجری شمسی در محله‌ی سنگلج به دنیا آمد. در سال 1271 مطالعه و آموزش صرف و نحو عربی و اصول و فقه اسلامی را آغاز كرد. یك سال بعد به تحصیل در مدرسه علوم اسلامی مشغول شد و در سال 1280 به عنوان دستیار محمدحسین فروغی به تدریس ادبیات فارسی در مدرسه علوم سیاسی پرداخت.
دهخدا در سال 1282 برای مأموریت از طرف سفارت ایران، به وین، رم، بخارست و پاریس سفر كرد و دو سال بعد به ایران بازگشت. در سال 1285 در امور راه‌داری و راه شوسه در خراسان به كار مشغول شد و در عین حال به فعالیت‌های سیاسی علاقه‌مند بود.
مجله معروف «صوراسرافیل» را در سال 1286 منتشر كرد تا این‌كه یك سال بعد و پس از انتشار 32 شماره، مجله بسته شد. بسیاری از انقلابیون و مشروطه‌خواهان، محاكمه، تبعید و یا اعدا م شدند.میرزا جهانگیرخان شیرازی در باغ شاه كشته شد و دهخدا به سوییس گریخت و آن‌جا هم چند شماره‌ای از مجله را منتشر كرد.
او شعر معروف «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» را شبی، پس از به‌خواب دیدن جهانگیرخان سرود.
دهخدا هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول مخفیانه به ایران بازگشت و تا پایان جنگ نزد خوانین چهارمحال و بختیاری ماند. آن‌جا با استفاده از كتاب‌خانه خطی و سنگی یكی از خوانین، كار تألیف و گردآوری «امثال و حكم» و «لغت‌نامه» را شروع كرد.
در سال 1334 حاشیه‌ای بر دیوان ناصرخسرو نوشت و دو سال بعد هم حاشیه‌ای بر دیوان حافظ.
دهخدا در فاصله سال‌های 1308 تا 1311 چهار جلد «امثال و حكم» را ازسوی وزارت فرهنگ وقت به چاپ رسانید و اولین جلد لغت‌نامه‌اش نیز در سال 1318 منتشر شد. در سال 1320 از مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی بازنشسته شد.
این مبارز سیاسی هم‌چنین از مسؤولان كنگره نویسندگان، متشكل از چهره‌هایی چون صادق هدایت، نوشین، پرویز ناتل خانلری، علی‌اصغر حكمت، كشاورز، نیما یوشیج، پرتو علوی و احسان طبری بود.
در سال 1329 حاشیه‌ای بر كتاب معروف «لغت فرس» اسدی توسی نوشت و در سال 1332 وقتی رادیو لندن از او درخواست مصاحبه‌ای داشت، پاسخش این بود كه: «من كاره‌ای نیستم، با جوان‌ها گفت‌وگو كنید».
این چهره درخشان فرهنگ و ادبیات ایران در جریان كودتای 28 مرداد و به‌خاطر دوستی با مصدق مورد بازجویی قرار می‌گیرد. بازجویی‌ها از او در دادستانی ارتش تا نیمه‌شب ادامه می‌یابد، تا این‌كه او را در سرما و در خیابان رها می‌كنند. دهخدا بعد از این واقعه با ابتلا به سینه‌پهلوی شدید، سرانجام در هفتم اسفندماه سال 1334 زندگی را بدرود می‌گوید.
او در واپسین روزهای عمرش، نامه‌ای به رییس مجلس شورا می‌نویسد و حق‌التألیف لغت‌نامه‌اش را به ملت ایران می‌بخشد.
معروف است كه دهخدا بر اثر نوعی سرخوردگی ناشی از فضای سیاسی و اجتماعی وقت، به لغت‌نامه‌نویسی (حدود 30 سال) در زیرزمین منزلش روی آرود و بدین ترتیب، ادبیات معاصر ایران از خلاقیت‌آفرینی یكی از داستان‌نویسان خوش‌قریحه‌اش محروم ماند.
ازجمله آثار ماندگار دهخدا تدوین لغت‌نامه بود؛ كاری كه هم‌چنان منشأ تدوین و تالیف سرفصل بسیاری از فرهنگ‌نامه‌ها در دوره بعد از دهخدا شد.
در همین زمینه، حسن انوری - فرهنگ‌نویس - در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) درباره‌ی ویژگی تلاش دهخدا در گردآوری و تدوین لغت‌نامه، دهخدا را نوآوری در این عرصه خواند و گفت: هر اندازه كه فرهنگ به شواهد متكی باشد، یقینی‌تر و معتبرتر است و مراجعه‌كننده با اطمینان خاطر، به معنایی كه شده است، می‌تواند توجه كند كه اگر فرهنگ با شواهد هم‌راه نباشد، معنا پا در هواست.
انوری یادآور شد: مرحوم دهخدا در مدت بیش از 50 سال متن‌های معتبر فارسی را بررسی و شواهد و لغت‌ها را استخراج كرده و در زمان حیاتش مقدار اندكی از آن تنظیم شد و سپس شاگردان و همكارانش به‌ویژه دكتر محمد معین و دكتر سیدجعفر شهیدی آن را ادامه دادند تا این‌كه در سال 59 چاپش به اتمام رسید.
او در ادامه موضوع تصریح كرد: فرهنگ لغت‌نامه دهخدا بعدها در 14 جلد تدوین شد و آن‌كه الان در بازار است، نسخه‌ی 14 جلدی است. هرچند كه سال‌ها از تدوین و انتشار لغت‌نامه می‌گذرد و از جهاتی این اثر كهنه شده است، اما شواهد لغت‌نامه كار بزرگی است؛ به این معنا كه هم معنای جدید را می‌توان استنباط كرد و هم استنباط غیرلغوی می‌توان داشت؛ یعنی در بین یك لغت 30 تا 40 شاهد آمده است.
انوری با عنوان این‌كه البته ظاهرا دهخدا شیوه‌ی خاصی در تنظیم لغت‌نامه نداشته است، متذكر شد: بنابراین می‌بینیم كه درباره‌ی برخی شخصیت‌ها مطلب خیلی جامع و درباره‌ی برخی دیگر مطلب ناقص و یا كم است.
حسن انوری كه خود طی سال‌های گذشته فرهنگ هشت جلدی «سخن» را سرپرستی و منتشر كرده است، درباره‌ی نیاز به بازبینی فرهنگ‌های لغت قدیمی‌تر و به‌روز شدن آن‌ها تاكید كرد: این كاملا صحیح است. زبان امری متحول است كه هر روز لغت‌های جدیدی به آن وارد می‌شود و لغت‌هایی نیز به فراموشی سپرده می‌شود؛ پس لازم است كه در لغت‌نامه‌ها هر چند سال یك بار تجدیدنظر شود. موسسه‌ی لغت‌نامه دهخدا باید این كار را می‌كرد و از این جهت باید از این موسسه گله‌مند شد كه این اقدام را انجام نداده است و به‌جای این امر و تجدیدنظر در لغت‌نامه و افزودن واژه‌های جدید، به تدوین فرهنگ لغت‌نامه فارسی پرداخته است كه با گذشت بیش از 27 سال از آغاز كار گردآوری‌اش، حرف «الف» هنوز تمام نشده است و هرچند كه این كار بی‌فایده نیست، اما به احتمال زیاد ناقص است و به‌روز نخواهد بود.
انوری یادآوری كرد كه با توجه به پیدایش امكانات تازه فرهنگ‌ها را در مدت زمان كوتاه‌تر می‌توان نوشت، مشروط بر این‌كه بانك زبان فارسی را به‌وجود آوریم.
او گفت: در حال حاضر برای زبان‌های اروپایی و عربی بانك به وجود آمده است و تا وقتی كه این بانك تشكیل نشود، فرهنگ‌نگاری با مشكل‌های متعدد روبه‌روست.
انوری عنوان كرد: لغت‌نامه نویسی امروز ما نتوانسته از جهت فنی و علمی با دنیا هم‌گام شود؛ چون هنوز ریشه‌شناسی تمام لغت‌های فارسی كه امروز در زبان فارسی متداول است، مشخص نشده و این امری است كه بر فرهنگ‌نگاری مقدم است. هنوز مقدمات علمی تالیف یك فرهنگ جامع و مانع و بزرگ و همه‌گیر در زبان فارسی به وجود نیامده است؛ مثلا در مورد دستور زبان فارسی اتفاق نظر لازم هنوز بین دستورنویسان ایجاد نشده است.
او در پایان گفت: شخصیت دهخدا در تاریخ عمومی ایران و تاریخ ادبیات فارسی كم‌نظیر است؛ در مبارزه‌های سیاسی، تحول نثر فارسی، طنزنویسی و تحول شعر، هر جا سخن از تاریخ یك‌صد سال اخیر باشد، حتما از دهخدا نیز نام برده می‌شود.
بخش دیگر كار دهخدا آغاز طنزنویسی جدیدی در ادبیات فارسی بود كه وی آن را با انتشار مقاله‌های «چرند و پرند» در روزنامه‌ی «صور اسرافیل» پی گرفت.
عمران صلاحی - شاعر و طنزپرداز - كه معتقد است «چرند و پرند» باید بدون حرف واو همان‌گونه كه خود دهخدا در روزنامه‌ی صور اسرافیل، اشاره كرده است، نوشته شود، با تقسیم ویژگی كار دهخدا به چند بخش گفت: یكی از درخشان‌ترین چهره‌های كار دهخدا طنز است. او را معمار ادبیات امروز ایران می‌توانیم به حساب آوریم.
وی دهخدا را پایه‌گذار نثر امروز فارسی خواند و افزود: درست است كه پیش از او قائم‌مقام فراهانی ساده‌نویسی را رواج داد، اما هنوز از قید و بندهای نثر فارسی رها نشده بود؛ ولی دهخدا همه‌ی این قید و بندها را كنار گذاشت و به زبان توده‌های مردم آمد كه بعدها برای كسانی چون جمال‌زاده، هدایت و دیگران راه‌گشا شد.
صلاحی گفت: جالب است كه اخیرا محقق فرانسوی - كریستوف بالایی - در كتاب «سرچشمه‌های داستان كوتاه فارسی» نكته‌های تازه‌ای را كشف كرده و به این نتیجه رسیده است كه سرچشمه‌ی داستان‌های كوتاه فارسی از «چرند و پرند» دهخداست. او معتقد است جنبه‌ی روایی خیلی از قطعه‌های «چرند و پرند» آن را به داستان نزدیك می‌كند.
وی هم‌چنین از لحن و تیپ‌های مختلفی كه توسط دهخدا به ادبیات وارد شد، سخن گفت و یادآور شد: در «چرند و پرند» تیپ‌های مختلفی هست كه هركدام با زبان خاص خودشان صحبت می‌كنند و ما می‌بینیم نویسنده‌ای مثل صادق چوبك به‌ویژه در «سنگ صبور» از این شیوه استفاده می‌كند و این‌ها همه میراث ما از چرند و پرندهای دهخداست.
این طنزنویس هم‌چنین به تنوع در كار طنز دهخدا اشاره كرد و به خبرنگار ایسنا گفت: این تنوع مضمون و قالب را شامل می‌شود. طنزپردازان دیگری هم هستند كه كارشان ارزشمند است، مثل فریدون توللی در كتاب «التفاصیل» و صادق هدایت در «وغ‌وغ ساهاب». این دو اثر دو نمونه‌ی موفق از كتاب‌های طنز معاصر هستند. با این‌كه تنوع مضمون دارند، اما تنوع قالب ندارند. اما در «چرند پرند» هر مقاله‌ای یك قالب مخصوص به خود دارد كه یكی از ویژگی‌های برجسته‌ی این اثر است.
او سپس به تاثیر كار دهخدا بر مطبوعات طنز اشاره كرد و متذكر شد: روزنامه‌ی «باباشمل» كه در دهه‌ی 20 با سردبیری مهندس گنجه‌ای منتشر می‌شد، عینا از روش دهخدا پیروی كرد، اما این روزنامه در خیلی از طنزهایش احساساتی و عصبانی می‌شود و روی لحنش تاثیر می‌گذارد؛ در حالی‌كه طنزپرداز باید رندانه و در كمال آرامش و خونسردی بنویسد. دهخدا این خونسردی را در نوشتن طنز داشت و این تاثیر كارش را بیش‌تر می‌كرد. نمونه‌ی دیگر، «انجمن‌های ایالتی» ایرج پزشك‌زاد در «آسمان ریسمون» بود یا حتا گل‌آقای خودمان - كه یادش گرامی باد - در مجله تیپ‌های مختلفی را درست می‌كند.
صلاحی در پایان یادآور شد: سنت خوب دهخدا تا زمان خود ما هم به این شكل ادامه پیدا كرده است و منوچهر احترامی در برخی روزنامه‌ها آن را ادامه می‌دهد؛ تاثیر دهخدا هم‌چنان باید ادامه پیدا كند و توصیه می‌كنم كه هر طنزنویس سالی یك‌بار «چرند پرند» را بخواند.
