حساسیت های نوجوان را دریاب

دوران نوجوانی مقارن با دوران بلوغ و یکی از حساسترین دوره های زندگی انسان است . مشکلات این دوره ، به اشكال مختلف ازجمله به صورت مسائل عاطفی ، اجتماعی ، اخلاقی و گاه آمیخته ای از آنها تجلی می كند و چون حلقه های زنجیر به هم پیوسته می شوند . انباشته شدن این مشکلات ، خطری است که نوجوانان را تهدید می کند و اگر به موقع به آنها توجه نشود ، ممکن است آنها را به بسیاری از انحرافات فردی و اجتماعی و حتی بزهکاری سوق دهد .

مهمترین مسئله در دوره نوجوانی ، احساس هویت شخصی است و خانواده به عنوان یکی از قویترین عوامل سازنده شخصیت اجتماعی نوجوان ، نقش مهمی در شکل گیری هویت او دارد . تعریف " جان گاردنر" در مورد هویت از صراحت وجامعیت بیشتری برخوردار است . او می نویسد:" یك فرد جوان باید بیاموزد كه بیش از هر چیز خودش باشد ، در جایی كه بیشترین ارزش را برای دیگران دارد - دیگرانی كه مطمئنا ً برای او نیز عزیزتر از هر چیز دیگر هستند مراد از اصطلاح " هویت " چنین رابطه متقابلی است كه متضمن یكی بودن با خویشتن و در عین حال به نوعی سهیم شدن با زندگی درونی دیگران است."

البته غیر از خانواده ، مسائل دیگری نیز در هویت یابی نوجوان موثر است . نوجوان ناگزیر از ایجاد ارتباطات اجتماعی تازه با دیگران است و این ناشی از خروج او از دوره کودکی و رویکرد به بزرگسالی است . برای نوجوان ، کسب موقعیت اجتماعی آن هم در میان دوستان و افراد همسن و سال ، اهمیت ویژه ای دارد . نوجوان می خواهد پایگاهی فراتر از خانواده در میان دوستان و افراد همسن خود بیابد . از این رو ، می كوشد اطلاعات لازم را برای داشتن چنین موقعیتی کسب کند . نوجوان ضمن اینکه از دو قطب خانواده و دوستان تاثیر می پذیرد ، تحت تاثیر شخصیتهای اجتماعی نیز قرار می گیرد . حتی شخصیت های مذهبی بر بسیاری از نوجوانان اثر می گذارند و آنان را به خود جذب می کنند . نوجوانان علاوه بر این ، به سمت افراد دیگری نظیر شخصیت های اجتماعی ، علمی ، هنری ، سیاسی و یا قهرمانان ورزشی نیز گرایش دارند .

باید به نوجوان بیاموزیم که در مواقع مختلف ، به ویژه آنجا که میل او چیزی می خواهد ، ولی عقل حکم دیگری می دهد ، با توکل به خدا و با تصمیم و اراده ، جهت صحیح را انتخاب كند . این همان تقوا و پرهیزکاری است که در آموزه های دینی ، بسیار مورد تاکید قرار گرفته است .

با توجه به ویژگیهای حساس و مهم دوران نوجوانی ، نحوه برخورد با او و راهکارهای تربیتی ، عاطفی و اجتماعی در ارتباط با او بسیار مهم است . این مسئله باید از روی تدبیر ، حساب شده و همراه با برنامه ریزی باشد . مسایلی نظیر گسست فرهنگی ، فرد گرائی افراطی سكولاریسم ، تضاد نسلها، تغییرات پر شتاب زندگی ، خلأ آرمانی ، فقدان عامل دین و مذهب ، پدیده كلان شهرهای بزرگ و نظام نا كار آمد آموزش و پرورش هر یك در جای خود ، اثرات تعیین كننده ای بر بحران هویت داشته و روند آن را شتاب بخشیده است كه فرصت پرداختن به همه آنها نیست. به گفته یک صاحب نظر در جوامعی كه مذهب وجود ندارد ، نوجوانان بحران {هویت} شدیدتری را تجربه می كنند چرا كه مذهب به مهمترین سؤالات نوجوانان یعنی : از كجا آمده ام ؟ چه كسی هستم ؟ به كجا خواهم رفت و چه باید بكنم ؟ پاسخ می دهد.

منظور تربیت عاطفی و اجتماعی نوجوان ، باید در درجه اول برخی از آموزشها را به وی ارائه کرد و در مرحله بعد ، می توان از روشهای عملی نیز استفاده كرد . لازم است نوجوان ، با برخی از تحولات عاطفی و احساسی در دوره نوجوانی آشنا شود . این آشنایی ، او را برای مواجه شدن با تغییرات این دوره آماده خواهد کرد و به او کمک می کند تا خود را بی اختیار ، به دست هیجانات عاطفی دوره نوجوانی نسپارد .

آقای دکتر احمدی "روان شناس" می گوید: " لازم است نوجوان درزمینه رفتارهای اجتماعی نیز تحت آموزش قرار گیرد . همه می دانیم که نوجوان از لحاظ رفتار اجتماعی ، در مقایسه با سنین دبستانی ، بیشتر دچار مشکل می شود . زیرا نوجوان درمورد خود ، هوشیارتر می شود و نمی تواند به راحتی دوران كودكی عمل کند . بنابراین مسئله آموزش رفتارهای اجتماعی به نوجوان ، ضرورت می یابد . با توجه به اینکه نوجوان ، بیش از سایر گروه های سنی ، در معرض آسیبهای اجتماعی قرار دارد ، باید او را در حد مورد نیاز با این گونه آسیبها آشنا ساخت .علاوه بر آموزشهای نظری ، باید نوجوان را در زمینه کسب صلاحیتهای لازم به منظور تسلط بر خویش در عرصه رفتارهای اجتماعی یاری کرد . باید به نوجوان بیاموزیم که در مواقع مختلف ، به ویژه آنجا که میل او چیزی می خواهد ، ولی عقل حکم دیگری می دهد ، با توکل به خدا و با تصمیم و اراده ، جهت صحیح را انتخاب كند . این همان تقوا و پرهیزکاری است که در آموزه های دینی ، بسیار مورد تاکید قرار گرفته است . در دین ، نگه داشتن خود از بدیها و روی آوردن به نیکی ها ، تقوی نامیده می شود . نوجوان با تکرار و تمرین تسلط بر خواسته ها ، اراده خود را می آزماید و تقویت اراده ، موجب افزایش اعتماد به نفس در او می شود .

یکی دیگر از زمینه های عملی برای تربیت عاطفی - اجتماعی نوجوان ، شرکت در فعالیتهای اجتماعی مثبت و مؤثر از قبیل همکاری و تعاون و نیز احساس مسئولیت اجتماعی است . نوجوانان باید از طریق احساس همدلی با افراد جامعه ، مشارکت اجتماعی را تجربه كنند . والدین و مربیان باید تلاش کنند تا با نظارت بر فعالیتهای اجتماعی نوجوانان ، مشکلات آنها را شناسایی و برای رفع این مشكلات اهتمام ورزند .

از سیره و گفتار امیرمؤمنان علی علیه السلام به خوبی استنباط می گردد که حضرت به معاشرت با جمع و جماعت معتقد بوده و گوشه گیری و عُزلت کلّی از مردم را روانمی دانستند؛ ولی برای معاشرت و برخورد با مردم، توصیه ها و اصولی را گوشزد می نمودند. از مجموع سفارشاتی که آن حضرت به فرزندانشان داشته اند، سه محور کلّی به دست می آید؛ کیفیّت معاشرت شایسته با مردم، ارتباطات سازنده با برخی اقشار و بالاخره راه های کسب محبوبیّت اجتماعی. حضرت راه سلامت ماندن در میان مردم را، اخلاق نیکو برشمرده و می فرماید: با خوش اخلاقی، خود را از شرّ مردم نگه دار!(1)؛ همچنین حضرت به امام حسین علیه السلام فرمود: هرکس با دانشمندان معاشرت داشته باشد، باوقار گشته و مورد تکریم قرار می گیرد. (2)؛در بخشی دیگر  از مجموع سفارشات امام علی علیه السلام به فرزندش امام حسین علیه السلام دو راه برای کسب «محبوبیّت اجتماعی» به دست می آید: اوّل: نرمی در گفتار؛ حضرت می فرماید:بدان هر که نرم گفتار است، (مردم) دوستش دارند. (3)؛ دوم: ترک حسادت؛ امام علی علیه السلام می فرماید: هرکس حسد را وانهد، محبّت مردم را (به خود) جلب کند. (4).

شرکت در فعالیتهای اجتماعی ، روحیه نوجوانان را شاداب و به آنان اعتماد به نفس می بخشد . اگر نوجوانان احساس کنند که فردی مثبت و مفید هستند و تصور مثبتی درمورد خویش داشته باشند ، در سلامت روانی آنها موثر است . مشارکت در فعالیتهای اجتماعی ، این احساسات خوشایند را در آنان ایجاد می كند .

لذا تحقیر نمودن ، پایین آوردن ارزشهای شخصیتی نوجوانان و جوانان ، سرزنش کردن آنها بویژه در حضور دیگران ، برای نوجوانان بسیار سنگین است . بطوریکه این برخوردها گاهی اوقات آنان را گوشه گیر می کند و به عصیانگری وا می دارد . والدین باید توجه داشته باشند که آزادیهای بیش از حد و محدودیتهای بیش از اندازه ، عکس العملهای شدید را در نوجوانان

بر می انگیزد . نوجوانان گاهی برای رهایی از رنج و ناراحتی / و فقر و گرفتاری / و یا نجات از سرزنش های مداوم ، فرار از خانه را بر می گزینند . و با مختصر محبتی که از دیگران می بینند ، خود را تسلیم آنان می کنند . آقای دکتر خدایاری فرد ، از اساتید علوم تربیتی ، می گوید :" والدین باید نوجوانان و جوانان را از محبت سیراب نمایند تا آنان به هر ناآشنا و بیگانه ای روی نیاورند . والدین باید به فرزندان خود احترام بگذارند و به آنها کمک کنند تا نواقص خود را رفع نمایند . نصایح و تذکرات خود را با استدلال و منطق و در خلوت ، با آنها در میان بگذارند و هرگز در حضور دیگران بخصوص همسالان ، به پند و اندرز دادن آنان نپردازند ،ضمنا" هرچه را به آنان می گویند ، خود بدان عمل کنند . والدین باید با فرزندان خود صحبت کنند و به سخنان آنها نیز گوش دهند . به آنان توجه کنند و زمینه ای ایجاد نمایند تا نوجوانان ، حرفها و رازهای دل خود را برای ایشان بازگو نمایند . در این صورت نوجوانان ، والدین را غمخوار و خیر خواه خود می دانند و در مواقع لزوم از آنها یاری می گیرند."

پی نوشت:

1 تحف العقول ص 84

2 همان ص 86

3  همان ص 93

4 همان ص 90