صادرات غیر نفتی با بوی نفت

بخش اقتصاد- ایران از دیرباز صادركننده کالاهای سنتی و کشاورزی کشور محسوب می ‌شد. از دست دادن این بازارها می‌ تواند خبر بدی برای تجار ایرانی باشد که نامشان با فرش و چرم و زعفران و بسیاری از محصولات مختص ایران گره خورده است.

(بازرگانی را شنیدم که صد و پنجاه شتر بار داشت و چهل بنده خدمتکار. شبی در جزیره کیش مرا به حجره خویش در‌آورد. همه شب نیارمید از سخن‌های پریشان گفتن که فلان انبازم به ترکستان و فلان بضاعت به هندوستان است واین قباله فلان زمین است و فلان چیز را فلان ضمین. گاه گفتی خاطر اسکندریه دارم که هوایی خوشست. باز گفتی نه که دریای مغرب مشوش است؛ سعدیا، سفری دیگرم در پیش است، اگر آن کرده شود بقیت عمر خویش به گوشه بنشینم. گفتم: آن کدام سفرست؟ گفت: گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسه چینی به روم آرم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینه حلبی به یمن و برد یمانی به پارس و زان پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنشینم. انصاف ازین ماخولیا چندان فرو گفت که بیش طاقت گفتنش نماند. گفت: ای سعدی، تو هم سخنی بگوی از آنها که دیده‌ای و شنیده.) سعدی علیه الرحمه

از آن تاریخ تا به حال شنیده‌های فراوانی است. یكی این كه ترك تجارت كن و دل به فروش نفت خوش دارد كه نیكوتر است. این حكایت، حكایت صد سالی است كه گذشت و شاید سال‌هایی كه می‌ آید. تا پیش از آن كه چشم اقتصاد ایران به نفت روشن شود، ‌ایران بازارهای جهانی را می ‌شناخت و بدان راه داشت. هر چند از سال‌ها قبل مصنوعات غربی و روسی در بازارهای ایرانی جا خوش كرده بودند اما از لابه‌لای سطور تاریخ می ‌توان دریافت كه  تاجران ایرانی نیز كالایی برای عرضه به بازارهای جهانی داشتند. مهمترین كالاهای پرطرفدار ایرانی در بازارهای جهانی، تا قبل از دوران طلوع نفت را می ‌توان فرش و انواع پارچه، ابریشم و نمد و كرباس و چرم و شال و ... دانست. تریاك و حنا نیز از محصولات صادراتی عمده ایران محسوب می ‌شدند. ایرانی‌ها تجربه‌ای طولانی در بافتن انواع پارچه داشتند. شاید از این رو بود كه انواع پارچه‌های ایرانی از لطیف ‌ترین نوع تا خشن‌ترین ‌شان كه به كار نصب چادر و ... می‌ آمد در بازارهای آن سوی آب طرفدار داشت. ایران صنعت چندانی نداشت. اینها را می ‌فروخت و بلور و آبگینه و صندوقچه و ... وارد می ‌كرد. كالاهای مصرفی از دیرباز در بازار ایران طرفدارانی عمده داشت. از صنایع چیزی كه دندان‌گیر باشد برای عرضه به بازارهای آن سوی مرز نبود اما معادن پر و پیمان به صورت خام كم به فروش نمی ‌رسید. بالاخره دوران اكتشاف نفت از راه رسید و نفت ایران از دل زمین‌های تف‌دیده و خورشیدخورده مسجد سلیمان فوران كرد تا برخی آرزوها در دل‌ها بزرگ و بزرگ‌تر شود. نفت كم ‌كم به مهمترین منبع تامین مالی اقتصادی ایران بدل شد و سیاست و اجتماع و اقتصاد را در خود حل كرد. اقتصاد نفتی طبیعتا سیاست نفتی را بنیان‌ گذاری كرد و از دل این سیاست نفت و تصمیم ‌گیری‌های آغشته به نفت اجتماع نفتی سر بیرون آورد. از پس سال‌های دور افزایش صادرات غیرنفتی ایران و كاهش وابستگی به نفت به رویایی بزرگ، اما دست نیافتنی بدل شده است. دولت‌ها از پس هم می‌ روند و می ‌آیند و همواره برای نشان دادن كارهایی كه كرده‌اند و تاثیراتی كه گذاشت ه‌اند آمار صادرات غیرنفتی و سیاست‌گذاری‌ها برای تسهیل این امر را مبنای تحلیل‌ها و تفسیرهای خود قرار می‌ دهند.

اما جالب اینجاست که بخش مهمی از صادرات غیرنفتی نیز در چنبره نفت گرفتار آمده است و اگر نفت ارزان و انرژی فراوان و قیمت‌های ترجیحی نبود، صادرات غیرنفتی معنایی چندان نمی ‌یافت. از اینها بگذریم. از کالاهای صنعتی که به واسطه انرژی ارزان و قیمت‌های غیررقابتی مجال تولید می ‌یابند. باید به وضعیت کالاهای صادراتی ایران که در فهرست کالاهای غیرنفتی جای دارند نگاهی بیندازیم تا عمق وابستگی به نفت بیش از آنچه عیان شده، عیان شود

ارزش افزوده نفتی یا کالای غیرنفتی؟

خام ‌فروشی سال‌هاست که روح و جان ایرانی را آزرده است. هر که بر مسند دولت تکیه زده در سر سودای دوری از خام ‌فروشی را داشته و کم یا بیش اقداماتی را برای رسیدن به مقصود به اجرا درآورده است. شاید بتوان بی ‌ثمری سیاست‌ها را در تغییر مداوم آنها و نبود تعریفی واحد و شخص و پیش برنده از مفهوم توسعه یافت. چیزی که بحث در باب آن در مجال این مقاله نیست.

صنعت پتروشیمی از جمله صنایعی است که می ‌تواند فاصله کالاهای صادراتی را با خام ‌فروشی افزایش دهد. این که نفت خام و بدون فراوری راهی بازارهای بین‌المللی شود یا محصولات و فراورده‌های نفتی و یا جلوتر از اینها محصولات پتروشیمی که از ارزش افزوده فراوانی برخوردارند طبیعتا تفاوت‌هایی را در ارقام و آمار صادراتی کشور ایجاد می‌ کند. صنعت پتروشیمی نیز با هدف دوری از خام‌ فروشی نفت شکل گرفت و سر پا ایستاد تا بتواند ارزش افزوده‌ای که خریداران نفت تا پیش از این متعلق به خود می ساختند، نصیب کشور كند. با این توصیف کالاهایی که تحت عنوان محصولات پتروشیمی از ایران صادر می‌ شود نه نام کالای نفتی با ارزش افزوده بالا، بلکه عنوان کالای صادراتی غیرنفتی را از آن خود می ‌کنند و این همان خشتی است که کج نهاده شده است.

کالاهای سنتی، بازارهایی که تحلیل می‌ رود

ایران از دیرباز بازار صادرات کالاهایی را به صورت سنتی در اختیار داشته است. میوه تازه و سبزیجات و زعفران و پوست و روده خرما و پسته جایگاهی ویژه در سبد صادرات غیرنفتی ایران داشته است. این دسته از کالاها در فهرست کالاهای سنتی و کشاورزی طبقه‌بندی می ‌شوند. اما ایران در سال‌های اخیر با استفاده از درآمدهای نفتی، صنعتی برای خود دست و پا کرده است و کالاهایی نظیر شمش مس و سنگ و مصالح ساختمانی و ورق و مفتول و چدن و آهن و فولاد را در فهرست کالاهای صنعتی طبقه ‌بندی کرده است. مواد شیمیایی و پتروشیمی، ملبوس آماده، تریکو، پودر لباسشویی و صابون و ... نیز در این دسته جای دارند.

آمار و ارقام نشان می‌دهد در سال1383 ، سی و هشت  درصد از صادرلات غیرنفتی ایران در اختیار کالاهای سنتی و کشاورزی بوده است که این سهم، رقمی در حدود یک میلیارد و 600 میلیون دلار را تشکیل می‌ داد. از سوی دیگر در همین سال 1.8درصد از صادرات غیرنفتی کشور در اختیار کلوخه‌های کانی و فلزی بوده و کالاهای صنعتی نیز چیزی در حدود 40 درصد از کل صادرات را در اختیار داشته‌اند. سهم مواد شیمیایی و پتروشیمیایی نیز از این 40 درصد چیزی در حدود 3.3 درصد برآورد شده است. در این سال کل صادرات غیرنفتی کمی از4 میلیارد دلار فراتر رفته بود و کل صادرات صنعتی ایران چیزی حدود 2 میلیارد و 540میلیون دلار ارزآوری برای کشور به همراه داشته است.

این ارقام در سال 1384 تغییرات معناداری را تجربه کرده است. صادرات محصولات سنتی و کشاورزی ایران به2 میلیارد و 148 میلیون دلار رسیده و صادرات محصولات صنعتی نیز در این سال به 8 میلیارد دلار نزدیک شد. 75 درصد از صادرات غیرنفتی ایران در فهرست کالاهای صنعتی قرار گرفت و 20 درصد در فهرست کالاهای سنتی. از این رقم 3.8  درصد نیز در اختیار کلوخه‌های کانی فلزی است. کل صادرات غیرنفتی ایران به حدود 10 میلیارد دلار افزایش یافت.

آمارهای ارائه شده از سوی بانک مرکزی نشان می ‌دهد در سال 1387 حجم صادراتی که کالاهای سنتی و کشاورزی را در خود جای می‌داد، به 3 میلیارد دلار و صادرات کالاهای صنعتی به 14 میلیارد و 700 میلیون دلار افزایش یافت. در این سال 81.5 درصد از کل صادرات ایران را کالاهایی تشکیل می‌ داد که صنعتی تلقی می‌شوند. 1.6 درصد از حجم صادرات نیز به کلوخه‌های کانی و فلزی اختصاص دارد. روند کند رشد صادرات محصولات سنتی و کشاورزی در این میان قابل بررسی است. طی سال‌های اخیر بازار بسیاری از محصولات سنتی و کشاورزی ایران در اختیار کشورهایی نظیر چین و اسپانیا و امارات قرار گرفته است. چین و اسپانیا و امارات سال‌هاست برای در اختیار گرفتن بازار زعفران دورخیز کرده‌اند و از سوی دیگر کمتر میوه خارجی است که در فصل و غیرفصل در دورافتاده‌ترین میوه‌فروشی‌های ایران نتوان یافت. کار به جایی رسیده بود که امسال چشم مصرف‌کنندگان ایرانی به میوه‌های تایوانی و مالزیایی و ... نیز روشن شد. بررسی جدول ارائه شده از سوی بانک مرکزی نشان می ‌دهد برخی کالاهای سنتی که پیش از این اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت و خود سرفصلی جداگانه را دریافت می ‌کرد طی سال‌های اخیر به سرفصل سایر کوچ کرده است. از جمله این کالاها می‌توان از خاویار ایرانی نام برد. زیره و پنبه و کتیرا نیز از آن جمله‌اند. میزان صادرات خاویار در سال 1384 بیش از 13 میلیون دلار بوده است. هر چند این رقم در مقایسه با سال 1383 کاهشی 40 درصدی را نشان می ‌داد اما هنوز می ‌توانست سرفصلی جداگانه را به خود اختصاص دهد. صادرات کتیرا نیز در سال 1384 با کاهشی 93 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به حدود 300 هزار دلار رسید. پنبه نیز در این سال کاهشی 70 درصدی را نسبت به سال قبل از ان تجربه کرد و به 200 هزار دلار رسید. زیره نیز وضعیتی این چنین داشت. روند کاهشی صادرات این کالاها بدان جا رسید که سرفصل‌های جداگانه برای آنها حفظ نشد و اگر صادراتی برای این قبیل کالاها باشد در سرفصل "سایر" محاسبه خواهد شد.

کالاهای صنعتی، بازارهایی وابسته به نفت

آمارهای ارائه شده نشان می ‌دهد میزان درآمد حاصل از صادرات فرآورده‌های حاصل از نفت و گاز از 1056 میلیون دلار به 3787 میلیون دلار افزایش یافته است. بیش از 20 درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران به همین سرفصل یعنی فرآورده‌های حاصل از صادرات نفت و گاز اختصاص دارد.

گازهای نفتی و سایر هیدروکربورهای نفتی نیز سهمی 15.6درصدی از کل صادرات غیرنفتی را شامل می ‌شود. محصولات شیمیایی آلی نیز 17.1 درصد از این رقم را به خود اختصاص داده است و هیدروکربورهای حلقوی مانند بنزین، واکسیلن‌ها و تولوئن و ... نیز 5.4 درصد و متانول و اتیلن گلیکول نیز 5.6 درصد از این رقم را در اختیار خود دارند. جمع ریز آمار و ارقام ارائه شده حکایت از آن دارد که سهم 3.3 درصدی محصولات پتروشیمی و شیمیایی از صادرات غیرنفتی در سال 1380 به 80 درصد در سال 1387 افزایش یافته است.

این روند در سال گذشته نیز تداوم یافت. دراین سال صادرات غیرنفتی با احتساب میعانات گازی و تجارت چمدانی به 25میلیارد و 596 میلیون دلار رسید كه در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 10.01 درصد رشد نشان می ‌‌دهد. همچنین وزن صادرات غیرنفتی با احتساب میعانات گازی و تجارت چمدانی به 54 میلیون و 577 هزار تن رسید كه در مقایسه با سال قبل 35.13 درصد رشد داشته است. در سال گذشته "سایرگازهای نفتی و هیدروكربورهای گازی" عمده‌ترین كالای صادراتی ایران بوده است. سهم این كالا از صادرات غیرنفتی در مدت یاد شده یك میلیارد و 17 میلیون دلار بود و 4.77 درصد از كل صادرات غیرنفتی به این كالا اختصاص داشت.

نتیجه‌گیری

رشد درآمدهای ارزی ایران از محلی جز فروش نفت خام اتفاقی مبارک و میمون است، اما باید در نظر داشت که افزایش درآمدها در یک بخش نباید به کاهش درآمدها در بخش دیگر منجر شود. ایران از دیرباز صادرات کالاهایی را در اختیار خود داشته است که صادرات سنتی و کشاورزی کشور محسوب می ‌شد. از دست دادن این بازارها می‌ تواند خبر بدی برای تجار ایرانی باشد که نامشان با فرش و چرم و زعفران و بسیاری از محصولات مختص ایران گره خورده است. رشد صادرات غیرنفتی در امروز ثمره سرمایه‌گذاری‌ها دولت‌های پیشین در بخش‌های اقتصادی مانند صنعت پتروشیمی و ... است. وجود ظرفیت ایجاد ارزش افزوده در بخش نفت و تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر، اتفاقی مبارک است که نه از پس یک روز و یک ماه و یک سال، بلکه در سال‌های برنامه ‌ریزی و سرمایه ‌گذاری و ... حاصل شده است. هر چند صادرات غیرنفتی ایران؛ یعنی همان صادراتی که محصولات ساخته شده از نفت و گاز را نیز در خود جای می‌دهد، به 25 میلیارد دلار رسیده است و نسبت به ده سال پیش رشدی قابل ملاحظه را تجربه کرده است اما باید توجه داشت که همچنان میزان صادرات ایران در مقایسه با رقبای دیروز و امروز خود بسیار اندک است و سهم ایران از بازار غیرنفتی جهان اندک است. روزگاری ترکیه و مالزی و کره‌جنوبی و ... رقبای ایران در بازارهای جهانی بودند. امروز چنان گوی سبقت را ربوده‌اند که رسیدن به جایگاهشان آرزویی دست‌نیافتنی است.

زهرا علی اكبری/خبرگزاری کار ایران