اسم مبالغه-اسم مکان-اسم زمان-اسم آلت

اهداف درس:

- آشنایی با اسم مبالغه و اوزان آن

- آشنایی با اسم مکان و طریقه ساخت آن

- آشنایی با اسم زمان و طریقه ساخت آن

- آشنایی با اسم آلت و اوزان آن

اسم مبالغه

 همان گونه که از نام آن پیداست بر کسی دلالت دارد که یک ویژگی و صفتی بیش از حد در او وجود داشته باشد یا آن که بیش از حد در او وجود داشته باشد یا آن که بیش از حد به کاری بپردازد مانند: علّام (بسیار دانشمند) / حمّال  (بسیار بار کشنده)

اسم مبالغه از افعال ثلاثی مجرد ساخته می شود و ضابطه خاصی برای وزن آن نیست یعنی قیاسی نیست بلکه وزن آن مطلقاً سماعی است مثل: کذب - کذوب / رحم - رحیم / قام - قیّوم / جلد - جلّاد / أعطی - معطاء / أنذر - نذیر / أدرک -درّاک و...

درباره وزن سماعی پیش از این در بحث ثلاثی مزید 1 توضیح داده ایم، اوزان سماعی یعنی این که بنابر آنچه از اعراب به ما رسیده و شنیده ایم، قاعده را پیاده می کنیم و به کار می بریم.

تمرین: اکنون به کلمات زیر و صیغه مبالغه آن ها دقت کنید:

عطر  عطّار (بر وزن فعّال)                                       جزع جَزوع (بر وزن فَعول)

جلد جلّاد (بر وزن فعّال)                                        فهم - فهیم (بر وزن فعیل)

صدق صدوق (بر وزن فعول)                                   کذب کذوب (بر وزن فعول)

اسم مکان

اسم مکان- همان گونه که در زبان فارسی نیز داریم- بر مکان وقوع فعل دلالت دارد

و چنانچه از فعل ثلاثی مجرد ساخته شود بر وزن «مَفعَل» - مفتوح العین- و «مفعِل» - مکسور العین- می آید . مانند: یَطبخ - مَطبَخ / یَضرِبُ - مَضرِب

و چنانچه بخواهیم از فعل غیر ثلاثی مجرد (ثلاثی مزید- رباعی و...) اسم مکان بسازیم، بر وزن اسم مفعول آن فعل، اسم مکان می سازیم و برای تشخیص آن در جمله باید از قراین فهمید که مراد از صیغه، اسم مفعول است یا اسم مکان مانند: یجتمع - مُجتَمَع / یستقرّ - مُستَقَرّ

اسم زمان

اسم زمان نیز بر زمان وقوع فعل دلالت دارد که طریقه ساخته شدن آن از فعل ثلاثی مجرد و غیرثلاثی مجرد دقیقاً مثل اسم مکان است و در نتیجه راه تشخیص و تفاوت میان آن دو و اسم مفعول- که همه آن ها در وزن مشترکند- قرینه است. یعنی باید به وسیله قراین مقصود را فهماند و یا مقصود طرف را از کاربرد این وزن فهمید. مانند: یغرب - مغرب / یطلع -مطلع

تمرین: به اسم مکان و اسم زمان افعال زیر دقت کنید:

وَلَد مَولِد (بر وزن مَفعِل)                                        ذَهَبَ  مَذهَب (بر وزن مَفعَل)

شرب مَشرَب (بر وزن مَفعَل)                                  سَعی مَسعی (بر وزن مَفعَل)

* دقت کنید که «سعی» یک فعل معتل ناقص است که بر وزن «فَعَلَ» می باشد امّا چون قواعد اعلال بر روی آن انجام می گیرد تبدیل می شود به «سَعی» - منتهی به الف مقصوره- امّا برای ساختن اسم مکان و اسم زمان از آن هیچ مانعی وجود نداشته و بر وزن «مَفعَل» - مفتوح العین- ساخته می شود.

قَتَلَ مَقتَل (بر وزن مَفعَل)                                                  أوی مَأوی (بر وزن مَفعَل)

صَلّی مُصَلّی (چون فعل ثلاثی مزید است بر وزن اسم مفعول ساخته می شود)

إغتسل   مُغتَسَل (ثلاثی مزید بر وزن اسم مفعول)

غَسَلَ مَغسَل (بر وزن مَفعَل)             إستشفی مستشفی (ثلاثی مزید بر وزن اسم مفعول)

فَرَّ مَفَرّ (بر وزن مَفعَل)

* فعل «فرَّ» ثلاثی مجرد مضاعف است – که در مباحث آتی خواهیم خواند- یعنی یکی از حروف آن دو بار تکرار شده که باز هم بر وزن «مَفعَل» آمده و تبدیل می شود به: مَفَرّ

اسم آلت

اسم آلت بر ابزار انجام فعل دلالت می کند و تنها از فعل ثلاثی مجرد ساخته می شود، سه وزن نیز بیشتر ندارد: «مِفعَل»، «مِفعَلَة» و «مِفعال» مانند:

نشر الخشب مِنشَر، مِنشَرَة، منشار

فتح الباب  مَفتَح، مِفتَحَة و مِفتاح.

تمرین: به اسم آلت افعال زیر دقت کنید:

کَسَحَ مِكسَحَة (بر وزن مِفعَلَة): وسیله چاک زدن           طرق مِطرَقَة (بر وزن مِفعَلَة): چکش

لَعِقَ مِلعَقَة (بر وزن مِفعَلَة): وسیله برداشتن و بلند کردن

فتح مفتاح (بر وزن مفعال): کلید

- اکنون به آیات و عبارات زیر دقت کرده و اسم مبالغه، اسم زمان و مکان و اسم آلت را در آن ببینید:

- «لا اُقسم بیوم القیامة. و لا أُقسم بالّنفس الّلّوامة. أیحسب الإنسانُ أن لن نجمع عظامه (قیامة / 3-1)

اللّوامة: اسم مبالغه بر وزن فعّال (چون صفت برای یک اسم مؤنث واقع شده لذا مؤنّث آمده است)/ بسیار ملامت کننده.

- فإذا برق البصر خسف القمر و جمع الشمس و القمر. یقول الإنسان یومئذٍ أین المفرّ. کلّا لاوزر. إلی ربِّک یومئذٍ المستقرّ (قیامه / 12-7)

المفرّ: اسم مکان بر وزن «مَفعَل» / گریزگاه

المستقرّ: اسم مکان بر وزن اسم مفعول / مکان استقرار و ثبات.

- العلمُ وراثةٌ کریمةٌ، و الآداب حُلَلٌ مجددّة و الفکر مرآة صافیة. (نهج البلاغة، حکمت 5 / 469)

مرآة: اسم آلت بر وزن مفعال / آینه، وسیله رؤیت.

- «و لا تُطِع کُلَّ حَلّافٍ مهین همّاز مشاء بنمیم» (قلم / 11-10)

حلّاف: اسم مبالغه بر وزن فعّال / کسی که بسیار سوگند یاد می کند.

همّاز: اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار عیبجو

مشاء: اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار سخن چین

- إنّ المتّقین فی جنّاتٍ و نهر. فی مقعد صدق عند ملیکٍ مقتدر (قمر / 55-54)

مقعد: اسم مکان بر وزن مَفعَل / جایگاه

- «یحملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل» (سبأ / 13)

محاریب: (جمع محراب): اسم مکان / محل عبادت

- «و أنتم عاکفون فی المساجد» (بقره / 187)

مساجد (جمع مسجِد): اسم مکان بر وزن مَفعِل / مکان عبادت

- «و اصبر علی ما یقولون، و اذکر عبدنا داود ذا الأید إنّه أوّاب» (ص / 17)

أوّاب: اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار توبه کننده

- «الرّجالُ قوّامون علی النّساء» (نساء / 34)

قوّامون (جمع قوّام): اسم مبالغه بر وزن فعّال / بسیار قیام کننده

- «إذ یریکم الله فی منامک قلیلاً، و لو أراکم کثیراً لفشلتم» (انفال / 43)

منام: اسم مکان بر وزن مَفعَل (چون «ینام» یک فعل معتل اجوف است لذا بنابر قواعد اعلال، حرف دوم آن که «واو» بوده تبدیل به «الف» شده) / مکان خواب

- «و امرَ أَتُه حمّالة الحطب» (مسد / 4)

حمّاله: اسم مبالغه بر وزن «فعّال» / بسیار بار کشنده

- إذا الأقصر زرتها فشاهد مقابر الملوک.

مقابر (جمع مَقبَرة): اسم مکان بر وزن «مَفعَل» / آرامگاه

- وعدت فإذا  مواعیدک مواعید عرقوب

مواعید: (جمع مَوعِد): اسم زمان بر وزن «مَفعِل» / زمان وعده داده شده

مطالب مرتبط: