مفعول له (مفعول لأجله)

اهداف درس:

- آشنایی با مفعول له و انواع آن

- بیان شرایط مفعول له

- تطبیق قواعد با مثال

همان طور که از نام مفعول له پیداست یکی از مفاعیل است که در جمله ذکر می شود، امّا می خواهیم بدانیم مفعول له چیست؟

همان طور که در مثال بالا مشاهده شد کلمه «إجلالاً» مصدری است که با توجه به معنای آن، علّت و سبب ایستادن سرباز را بیان کرده است.

نکته: چگونه باید مفعول له را در جمله تشخیص دهیم؟

«مفعول له» در واقع پاسخی برای کلمه «لِمَ» (چرا؟) می باشد چنانچه «لِمَ» مطرح شود و مصدر مذکور در جمله قابلیت آن را داشته باشد که پاسخ آن قرار گیرد، آن کلمه از نظر نحوی مفعول له می باشد.

تمرین: مفعول له را در عبارات زیر ببینید:

- اشترکت فی المعركة رغبةً فی الإنتصار

- ترکتُ الذنوب خشیةً من الله

- ذاب قلبی ترحمّاً علی الفقیر

- قلت له ذلک إختباراً فطنته

دوستان دقت کنید که آنچه ما تاکنون آموخته ایم این بوده که مفعول له منصوب است امّا باید گفت مفعول له دارای انواعی است:

همان طور که در مثال های بالا مشهود است «إکراماً»- در مثال اول- خالی از «ال» است و مضاف نیز واقع نشده است لذا اولویت با نصب است امّا «للشفّقه»- در مثال دوم- چون «ال» دارد حرف جر «ل» بر سر آن آمده و مجرور می شود و کلمه «إبتغاء»- در مثال سوم- که مضاف واقع شده است لذا هر دو وجه آن- نصب و جر- یکسان است، آنچه باید بدان دقت کرد این است که زمانی که مصدر ما «ال» داراست در ظاهر مجرور به حرف جر می شود امّا در معنا مفعول له می باشد.

تمرین: اکنون به انواع مفعول له در مثال های زیر دقت کنید:

- أنا لا آبه لقول الباطل إشمئزازاً و ترفّعاً

در عبارت فوق مصادر «إشمئزاز» و «ترفّع» خالی از «ال» بوده و اضافه نیز نشده اند لذا منصوب می آیند.

- مثل الذین ینفقون أموالهم إبتغاءَ مرضاة الله

کلمه «إبتغاء» به «مرضاة» اضافه شده لذا هر دو وجه جایز است که در این جا منصوب آمده است.

- له ملک ینادی کلّ یومٍ             لِدوا للموت و انبوا للخراب

«موت» و «خراب» برای بیان علت و سبب افعال ما قبل خود آمده اند امّا چون «ال» دار هستند لذا با حرف جر آمده و مجرور می شوند.

- و من ینفق السّاعات فی جمع ماله             مخافةَ فقرٍ فالّذی فَعَلَ الفقر

«مخافة» مصدری است که اضافه به «فقر» شده لذا هر دو وجه آن جایز است که در این جا به صورت منصوب آمده است.

- من أمّکم للرغبة فیکم جبر                        و من تکونوا ناصریه ینتصر

«الرغبة» مصدری است که «ال» دارد لذا  مجرور می آید.

تاکنون با مفعول له و انواع آن آشنا شدیم اکنون باید بدانیم یک کلمه برای آن که قابلیت یابد مفعول له شود، چه شرایطی باید داشته باشد.

مفعول له شروط دیگری نیز دارد که ما تنها به ذکر 3 مورد از آن ها اکتفا کردیم.

اکنون مواردی ذکر می کنیم که شرایط بالا را نداشته و قابلیت مفعول له شدن را ندارند:

- أتیتک لحاجة: در مثال مذکور، «حاجة» مصدر نیست لذا نمی تواند مفعول له واقع شود.

- أدّتبک لتأدیب أمثالک: همان طور که سابقاً اشاره شد ریشه فعل و مفعول له نباید یکی باشد و چون در این مثال «تأدیب» و «أدّبت» از یک جنس هستند لذا «تأدیب» نمی تواند مفعول له باشد.

- جئتک الیوم لإکرامی إیّای غداً : زمان فعل و فاعل-الیوم- با زمان مفعول له-غد- متفاوت است لذا مفعول له واقع شدن «إکرام» خطاست.

تمرین: اکنون قواعد بالا را در تست های زیر تمرین می کنیم:

1) کدام یک از گزینه های زیر نادرست است؟

الف) ترکت المنکر خشیة الله                                                 ب) ترکت المنکر الخشیه الله

ج) ترکت المنکر لخشیه الله                                                         و) ترکت المنکر من خشیة الله

پاسخ گزینه «ب» است زیرا با توجه به آنچه در انواع مفعول له گفتیم چنانچه مفعول له «ال» دار باشد باید با حرف جر ذکر شده و مجرور شود.

2) در کدام گزینه مفعول له وجود ندارد؟

الف) ضربتُک الیوم لضربک إیّای أمس                                    ب) اعملوا الخیر حبّاً فی الخیر

ج) إنّما وضعت الزکاة قوتاً للفقراء                                         د) ذاب قلبی رحمةً علی الفقیر

پاسخ گزینه «الف» است زیرا زمان فاعل و مفعول له یکی نیست.

3) در کدام گزینه مفعول له باید منصوب باشد؟

الف) لا نحبّ أن تکون لنا سمعة ردیئه مخافة الفصیحه

ب) یتصدق الصالحون إبتغاء وجه الله

  ج) و أقواماً أجابو الله خوفاً                      له یجعلون له سمیّاً

د) أشارت بطرف العین خیفة أهلها        إشارة مذعور و لم تکلم

گزینه «ج» صحیح است زیرا در سه گزینه دیگر منصوب و مجرور بودن مفعول له یکسان است زیرا مضاف واقع شده اند و تنها در گزینه «ج» مفعول له باید منصوب باشد.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی