علت نامگذارى سوره دوم به بقره

صبغه ایمانی مؤمن

مشخصات سوره بقره

این سوره در "مدینه" نازل شده، و داراى 286 آیه است. این سوره اولین سوره‏اى است كه در مدینه بعد از هجرت نازل شده است، در مجمع البیان فرموده: همه‏اش مدنى است بجز آیه 281 وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ... كه در حجة الوداع در «منی» نازل گشته است، تعداد آیات آن در قرائت كوفى دویست و هشتاد و شش مى‏باشد و آن مورد قبول است زیرا كه بامیر المؤمنین علیه السّلام مى‏رسد.

این سوره داراى شش هزار و صد و بیست و یك كلمه و بیست و پنج هزار و پانصد حرف مى‏باشد. گفته‏اند كه این سوره به یك بار نازل نگشته است بلكه هر بار قسمتى از آن به مقتضاى ضرورت نازل شده است، مثلاً آیات تغییر قبله باید در سال دوم هجرت نازل شده باشد زیرا تغییر قبله در پنجمین ماه سال دوم هجرت بوده است، بهر حال، وضع آن روز اسلام، لزوم نزول این سوره را در وقتهاى مناسب ایجاب مى‏كرد.

این سوره و شش سوره بعد از آن را «السبع الطوال» یعنى هفت سوره طولانى مى‏نامند و البته در ترتیب این هفت سوره، طولانى بودن سوره رعایت نشده است زیرا مثلاً سوره انعام از سوره مائده طولانى‏تر است ولى بعد از آن آمده است.

سوره مباركه بقره از جمله سورى است كه با حروف مقطعه آغاز مى‏شود. درباره‏ى حروف مقطّعه، اقوال مختلفى گفته شده است، از جمله:

1- قرآن، معجزه‏ى الهى از همین حروف الفبا تألیف یافته كه در اختیار همه است، اگر مى‏توانید شما نیز از این حروف، كلام معجزه‏آمیز بیاورید (تحدى)

2-این حروف، نام همان سوره‏اى است كه در ابتدایش آمده است.

3- این حروف، اشاره به اسم اعظم الهى دارد.

4-این حروف، نوعى سوگند و قسم الهى است.

5- این حروف، از اسرار بین خداوند و پیامبر است و مطابق بعضى روایات رموزى است كه كسى جز خداوند نمى‏داند.

امّا شاید بهترین نظر همان وجه اوّل باشد. زیرا در میان صد و چهارده سوره قرآن، كه 29 سوره آن با حروف مقطّعه شروع مى‏شود، در بیست و چهار مورد بعد از این حروف، سخن از قرآن و معجزه بودن آن است. چنان كه در این سوره به دنبال «الم»، «ذلِكَ الْكِتابُ» آمده و به عظمت قرآن اشاره شده است‏.

مى‏توانیم بگوییم كه در آغاز سوره مردمان به سه دسته تقسیم شده‏اند: مسلمان و كافر و منافق، كه در سوره پس از آن به تفصیل درباره این اقسام سه گانه سخن رفته است، و سپس با تمركز بر صفات مؤمن، مى‏توانیم بگوییم كه خط كلّى سوره ترسیم مبانى شخصیت ایمانى، خواه در تراز فرد مؤمن و خواه در تراز امت مؤمن است و از این خاستگاه سوره از فرزندان اسراییل و از داستان ماده گاو و از كجرویهایى كه در این امت مؤمن پدید آمد، سخن مى‏گوید، و قرآن مؤمنان را از آن بر حذر مى‏دارد. و نیز از همین خاستگاه سوره سپس، از واجبات مؤمن (فرد و امت) سخن مى‏گوید و از قبله (رمز یگانگى و خصوصیت شخصى مؤمن) و سپس حج (رمز یگانگى و پرستش) و پس از آن از قصاص و روزه و ... بحث مى‏كند.

و در این سوره، كلمه‏اى آمده است كه مى‏توانیم آن را به وضوح تعبیرى از خط كلى در این سوره بدانیم و آن كلمه «صبغه» به معنى رنگ و علامت و مهر در این گفته خداى تعالى «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ» است و بنا بر این سوره حاضر تعیین كننده صبغه ایمانى در همه فعالیتهاى مؤمن محسوب مى‏شود.

و على رغم آنكه سوره‏هاى دیگر قرآن نیز از صبغة اللَّه سخن گفته‏اند، در آن سوره‏ها سخن متمركز در اطراف و جوانب این صبغه است، در صورتى كه در این سوره از آن به صورت كلى و به شكلى بحث مى‏شود كه با جلوه‏هاى این صبغه ارتباط دارد و بدین گونه صورت كاملى از آن در برابر ما آشكار مى‏شود.

وجه تسمیه این سوره به «بقره» ظاهرا بعلت گاوكشى بنى اسرائیل است كه جریان آن در آیات شصت و هفت تا هفتاد و سه بیان شده است ولى چرا سوره‏اى به این بزرگى و دریایى از حقائق با نام یك قضیه نامگذارى شده است، در تفسیر آیات آن قصه، در كتب تفسیر آمده است.

بنا بر روایات شیعه و اهل سنت، این سوره در زمان رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله حتى به زبان آن حضرت «بقره» نامیده شده است، طبرسى از سهل بن سعد نقل كرده كه رسول خدا(ص) فرمود: براى هر چیز سنام و سرآمد و قله‏اى هست، قله قرآن سوره بقره است:

 «ان لكل شى‏ء سناما و سنام القرآن سورة البقرة ...»

در تفسیر كشاف نقل شده كه آن حضرت فرمود: آیات آخر سوره بقره از خزانه تحت عرش به من داده شده، آنها پیش از من به هیچ پیامبرى داده نشده است نظیر این روایات در تفسیر برهان و عیاشى و سائر تفاسیر نیز نقل شده است.

البته براى این سوره دو لقب هم ذكر شده یكى «فسطاط القرآن» یعنى خیمه قرآن و دیگرى «سنام القرآن» یعنى بلنداى قرآن و اطلاق این دو لقب به خاطر طولانى بودن و در ابتدا قرار گرفتن آن بعد از سوره حمد است.

باید توجه داشت كه نامهایى كه براى سوره‏هاى قرآن ذكر شده همه آنها باصطلاح «توقیفى» است به این معنا كه ما در آنها تابع اخبار و آثارى هستیم كه از پیامبر خدا و ائمه معصومین و صحابه نقل شده است و نمى‏توانیم از پیش خود نامى بر سوره‏اى بگذاریم. نام سوره‏هاى قرآن در روایات مختلف از جمله روایات مربوط به فضائل سوره‏ها آمده است.

آمنه اسفندیاری - گروه دین و اندیشه تبیان

منابع:

- تفسیر کوثر

- تفسیر نور

- تفسیر اثنی عشری

- تفسیر هدایت