سینمای مستند در ایران

سینما در ایران همیشه محدود به سینمای داستانی بوده و گونه های مهمی همچون سینمای مستند و سینمای انیمیشن با غفلت مواجه شده است. حتی سینمای داستانی نیز تنها در بخش سینمای اکران مورد توجه قرار گرفته و همواره گونه های مختلفی همچون سینمای شاعرانه، سینمای کودک، سینمای هنری و... نیز جزو کم استقبال ترین گونه های فیلمسازی در کشور ما بوده است.

این وضعیت کمابیش به حوزه نشر کتاب های سینمایی نیز سرایت کرده است؛ به گونه ای که با وجود کثرت تعداد کتاب های موجود در عرصه سینمای داستانی، آثار منتشر شده درخصوص سینمای مستند از تعداد انگشتان دو دست تجاوز نمی کند. با این وجود همیشه فیلمسازان زیادی از سینمای مستند وارد سینمای داستانی شده اند که ازجمله آنها می توان به ابوالفضل جلیلی، وحید موسائیان، رخشان بنی اعتماد، خسرو سینایی، فرهاد ورهرام و... اشاره کرد.

به نظر می رسد یکی از مهم ترین هدف های همایون امامی از نگارش کتاب «جستاری در گونه شناسی سینمای مستند» معرفی گونه های مختلف این سینما به علاقه مندان و دست اندرکاران این عرصه است. زیرا عدم وجود تعاریف درست و دقیق از این گونه سینمایی در سال های اخیر سبب نوعی اغتشاش در دسته بندی این آثار شده و باعث شده هر فیلمی به صرف داستانی نبودن، مستند تلقی شود.

کتاب شامل دو بخش اصلی است. در بخش اول با عنوان «کلیات و تعاریف»، نویسنده به بررسی و تحلیل مفهوم فیلم مستند در دوران مختلف پرداخته است و از تعاریف کلاسیک تا تعاریف دوران جدید را در کنار یکدیگر قرار داده است. در ادامه این بخش نویسنده سراغ گونه شناسی سینمای مستند رفته است. او به این نکته اشاره کرده که طی دوره های مختلف رشد سینمای مستند، شکل های زیادی از فیلمسازی مستند تجربه شدند.

برخی از این شکل ها که از قوت لازم برای تبدیل به یک جریان مستندسازی برخوردار نبودند، فراموش شدند، اما تعدادی دیگر ماندند و تبدیل به جریان شدند. مستند واقع نگار، مستند سیاحتی، مستند گزارشی، مستند بازسازی شده، مستند نظیره سازی شده، مستند آرشیوی، مستند مردم شناسی، مستند تاریخی، مستند اجتماعی، مستند علمی، مستند آموزشی و مستند شکل گرا، برخی از این گونه ها هستند که امامی در کتاب خود به تشریح دقیق هر یک از آنها پرداخته و ضمن بیان تاریخچه ای از شکل گیری آنها، تحولات مربوط به هر یک از این گونه ها را نیز مورد توجه قرار داده است.

نویسنده ضمن گردآوری فهرستی از منابع و ماخذها در پایان هر فصل از کتاب، تصاویر مربوط به هر فیلم و کارگردان را نیز در بخش های مختلف کتاب قرار داده تا مطالعه متن کتاب با تماشای این تصاویر همراه شود.

نویسنده در بخش دوم کتاب ضمن آن که به معرفی گونه های مختلف می پردازد، فیلم های ایرانی ساخته شده ذیل هر یک از این عناوین را نیز نقد و بررسی می کند. وجه بارز این بخش از کتاب این است که علاوه بر معرفی این فیلم ها، شرح کامل و دقیقی از هر فیلم نیز ارائه می کند و به نقد و تحلیل محتوایی و ساختاری مستندهای برجسته ایرانی نیز می پردازد.

از دیگر ویژگی های این کتاب می توان به معرفی کامل و جامع مستندسازان ایران اشاره کرد. در سال های اخیر مخاطبان سینمای ایران بارها اسامی مستندسازان شاخصی همچون کامران شیردل، پرویز کیمیاوی، خسرو سینایی، ابراهیم گلستان، حسین ترابی، عباس کیارستمی، کیومرث درم بخش، رخشان بنی اعتماد و محمدرضا اصلانی را شنیده اند، اما در این عرصه مستندسازان زیادی بجز این نام ها فعالیت کرده اند که نام آنها برای بسیاری از مخاطبان ایران ناآشناست.

حسین رسائل، نادر افشار نادری، غلامحسین طاهری دوست، حمید سهیلی، فریدون جوانی، کیوان کیانی، ناصر صفاریان و... برخی از این نام ها هستند که در این کتاب نویسنده به تحلیل و معرفی آثار آنها پرداخته است.

شیوه پرداختن به این آثار و پدیدآورندگان آنها نیز این گونه است که نویسنده با تعریف هر گونه مستند، مانند مستند بی واسطه، مستند شخصیت نگار، مستند داستانی و... ـ به معرفی فیلم های شاخص ساخته شده در این گونه سینمایی پرداخته است.

نکته قابل توجه درخصوص این کتاب آن است که مخاطب در پایان متوجه این حقیقت تلخ می شود که فیلم های شاخص و جذاب سینمای مستند ایران تا چه اندازه کم هستند و این سینما در مقایسه با سینمای داستانی چقدر بنیه ضعیفی دارد.

تهیه و تنظیم: گروه کتاب تبیان - محمد بیگدلی