تبیان، دستیار زندگی
بحث ما به اموری رسید که بر اجابت دعاء مؤثرند. جلسه گذشته من یک دسته از اعمال و یك سری زمان‏هایی را كه بر دعا مؤثرند، مطرح کردم. بحث ما به اینجا رسید که در باب اعمالِ مؤثر، ما می‏بینیم كه در روایات مسأله نمازهای پنج‏گانه مطرح شده و تصویراتی هم برای دعا كرد
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

زمزمه ملکوت (17)

نماز

اشاره:

به بارگاه ملکوت از راه دعا می توان بار یافت و شهد فیض لایزال را از جام دعا می بایست سر کشید.

دعا، تنها صحنه خواندن نیست عرصه شناختن هم هست. رهاورد دعا، تنها روحانیت نیست عقلانیت هم هست.

باید بر سجاده دعا نشست و محبوب را تمنا کرد.

رمضان، این سفره گشوده خدا، گاه اجابت خواهش هاست، رمضان را دریابیم و دل و جانمان را با جوهر دعا صیقل بخشیم.

آنچه به خامه می آید بازنوشته سخنرانی مجتهد فرزانه، آیت الله آقا مجتبی تهرانی است که در این روزهای پر برکت ماه رمضان در مدرسه نور واقع در خیابان ایران ایراد می شود. موضوع این سلسله گفتارها دریافتی از ادعیه مأثور و ترسیم تصویری از بایسته های بندگی است.

اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ»1

خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا میزنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن هنگام که تو را میخوانم و رو به من فرما در آن زمان که با تو نجوا میکنم.  همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده ام.

مروری بر مباحث گذشته

گفته شد ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ، یعنی «قرائت قرآن» و ماه سخن گفتن عبد با ربّ، یعنی «دعا كردن» است. دعا هم بر دو گونه است؛ مأثور و غیرمأثور که دارای آداب و شرایطی است. در جلسات گذشته هم گفته شد كه بعضی از امور بر دعا مؤثر هستند. یعنی دعا خودش قطعاً کارآیی دارد، امّا بر طبق آنچه که در معارف ما وارد شده است، اموری هستند که روی دعا اثر می‏گذارند و تأثیرشان به سه نحو است؛ به این نحو كه یا تشدید مقتضی می‏کنند، یا مقتضی را به فعلیت می‏رسانند، یا اینکه تسریع در اجابت می‏كنند. این‏ها بحث‏هایی است که در جلسات گذشته داشتیم.

ادامه بحث تأثیر نماز بر دعا

دعا در نماز عشاء

بحث ما به اموری رسید که بر اجابت دعاء مؤثرند. جلسه گذشته من یک دسته از اعمال و یك سری زمان‏هایی را كه بر دعا مؤثرند، مطرح کردم. بحث ما به اینجا رسید که در باب اعمالِ مؤثر، ما می‏بینیم كه در روایات مسأله نمازهای پنج‏گانه مطرح شده و تصویراتی هم برای دعا كردن به هنگام نماز، قبل و بعد و در بین آن وجود دارد كه من آنها را در جلسه گذشته عرض کردم. روایاتی راجع به نمازهای صبح و ظهر و مغرب خواندم و الآن روایتی راجع به نماز عشاء می‏خوانم که بحث از نظر روایات مرتبط با نمازها تکمیل شده باشد.

ما در یک روایت داریم که پیغمبر اکرم(صلّی‏ الله ‏علیه‏ و آله‏ و سلّم) فرمود: «مَنْ كَانَ طَالِباً إلَى اللهِ حَاجَةً فِی أمْرِ دُنیَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَلْیَطْلُبْهَا فِی الْعِشَاءِ الآخِرَةِ فَإنَّهَا صَلاةٌ لَمْ یُصَلِّهَا أحَدٌ مِنَ الأمَمِ قَبْلَكُمْ».2 اگر کسی حاجتی دارد، چه دنیوی و چه اخروی، آن را در نماز عشای آخر یعنی همین نماز عشایی که ما داریم، از خداوند بخواهد که این نماز عشا را امت‏های گذشته نداشته‏اند. من این روایت را برای  تکمیل مباحث گذشته خواندم.

دعای مستجاب بعد از نماز واجب

روایتی از امام صادق (علیه‏السلام) است كه حضرت فرمود: «إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْكُمُ الصَّلَوَاتِ فِی أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ إِلَیْهِ فَاسْأَلُوا اللَّهَ حَوَائِجَكُمْ عَقِیبَ فَرَائِضِكُم‏».3 همانا خداوند نمازها را در دوست داشتنی‏ترین ساعات بر شما واجب گردانیده است؛ پس بعد از نمازهای واجب، حاجاتتان را از خدا بخواهید. در اینجا بحث دعای بعد از نماز و تعقیب را مطرح فرموده است. حالا من روی این نكته، نظر دارم و بحث خواهم كرد.

چند روایت با یك مضمون است؛ هم از پیغمبر اکرم(صلّی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله ‏و‏سلّم) و هم از امام صادق (علیه‏السلام) روایاتی داریم كه من یكی از آنها را می‏خوانم: «مَنْ أَدَّى لِلَّهِ مَكْتُوبَةً فَلَهُ فِی أَثَرِهَا دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ».4 هر كس نماز واجبی را به‏جا آورد، در پی او دعای مستجابی دارد. در یک روایت دیگر دارد: «قِیلَ لِرَسُولِ اللهِ أیُّ الدُّعَاءِ أسْمَعُ؟ قَالَ جَوفَ اللَّیلِ الآخِرِ وَ دُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَكتُوبَةِ».5 از حضرت سؤال کردند کدام دعا زودتر به اجابت می‏رسد؟ مراد از «أسمع» شاید این باشد كه كدام دعا زودتر مستجاب می‏شود. حضرت در پاسخ فرمودند که از نظر زمانی، دعا در آخر شب و از نظر عملی، دعا بعد از نمازهای واجب.

امام باقر(علیه‏السلام) می‏فرمایند که ایشان در ذیل این آیه: «فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى‏ رَبِّكَ فَارْغَبْ ‏» می‏فرمود: «إِذَا قَضَیْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ»، بعد از اینکه نمازت را خواندی و سلام دادی، «وَ أَنْتَ جَالِسٌ»، در حالی كه نشسته‏ای و هنوز بلند نشده‏ای، «فَانْصَبْ فِی الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ»؛ در دعا كردن برای امور دنیا و آخرتت بکوش! «فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَتَقَبَّلَهَا مِنْك» و وقتی كه از دعا فارغ شدی، مُلتمسانه از خدا بخواه که نمازت را از تو بپذیرد! عَجَب! پس این دعای بعد از نماز، باعث می‏شود که خدا نمازت را قبول کند

تأثیر دعا بر نماز

مطالبی كه تا اینجا گفتیم همه نسبت به اثرگذاری نماز بر روی دعا بود. حالا می‏خواهم یک چیز تازه عرض کنم و آن عکس این مطلبی است كه مطرح كردم و شاید شما هم این را نشنیده باشید؛ اثر گذاری دعا بر روی نماز. می‏خواهم اهمیّت دعا را عرض کنم. همه این مطالب تا اینجا این بود که انسان وقتی نماز می‏خواند، قبل و وسط و بعد از نماز، این بر روی دعای او تأثیر می‏گذارد و كاربرد دعا را زیاد می‏كند. روایاتی داشتیم كه این‏ها روی دعا، اثر می‏گذارد و کاربرد دعا را بالا می‏برد. امّا از این طرف هم داریم که دعا روی نماز اثر می‏گذارد. این یعنی چه؟ یعنی روی قبولی نماز تأثیر دارد.

در روایتی از امام صادق (علیه‏السلام) آمده است كه: «قَالَ كَانَ أَبِی یَقُولُ»؛ حضرت از پدر بزرگوارشان امام باقر(علیه‏السلام) نقل می‏فرمایند که ایشان در ذیل این آیه: «فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى‏ رَبِّكَ فَارْغَبْ ‏» می‏فرمود: «إِذَا قَضَیْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ»، بعد از اینکه نمازت را خواندی و سلام دادی، «وَ أَنْتَ جَالِسٌ»، در حالی كه نشسته‏ای و هنوز بلند نشده‏ای، «فَانْصَبْ فِی الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ»؛ در دعا كردن برای امور دنیا و آخرتت بکوش! «فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَتَقَبَّلَهَا مِنْك».6 و وقتی كه از دعا فارغ شدی، مُلتمسانه از خدا بخواه که نمازت را از تو بپذیرد! عَجَب! پس این دعای بعد از نماز، باعث می‏شود که خدا نمازت را قبول کند. توجه داشته باشید که ضمیرِ «هَا» در «أَنْ یَتَقَبَّلَهَا» به «الصَّلَاة» برمی‏گردد؛ یعنی اثر دعا بر نماز را مطرح فرموده‏اند.

نمازش را به صورتش بزنید!

عبادت، دعا، سنا، حمد، ستایش

حالا این روایت لحن نرمی داشت؛ امّا روایتی داریم كه نسبت به کسانی که نماز می‏خوانند، ولی بعد از آن دعا نمی‏کنند، لحن تندی دارد. «رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ أَنَّهُ قَالَ إِذَا فَرَغَ الْعَبْدُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ تَعَالَى حَاجَةً یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لِمَلَائِكَتِهِ» پیغمبر اکرم (صلّی الله‏ علیه‏ و‏آله‏ و‏سلّم) فرمود آنگاه که بنده از نماز فارغ می‏شود و حاجتی از خدا نمی‏خواهد، خدا به فرشته‏هایش می‏گوید: «اُنْظُرُوا إِلَى عَبْدِی»؛ به این بنده من نگاه کنید! «فَقَدْ أَدَّى فَرِیضَتِی»، نماز واجبش را خواند، «وَ لَمْ یَسْأَلْ حَاجَتَهُ مِنِّی»؛ امّا از من درخواستی نکرد؛ «كَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّی»؛ مثل اینکه او خودش را از من بی‏نیاز می‏داند که چیزی از من نمی‏خواهد. چون اگر خودش را نیازمند می‏دیدید، الآن كه به حسب ظاهر، بالاترین عملی را که عبودیّت و بندگی در آن جلوه می‏کند ـ‏یعنی نماز‏ـ را به جا آورده است، از من درخواست می‏كرد. «كَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّی»؛ مثل اینکه خودش را از من بی‏نیاز می‏بیند. «خُذُوا صَلَاتَهُ»، نمازش را بگیرید، «فَاضْرِبُوا بِهَا وَجْهَهُ».7 نمازش را به صورتش بزنید! این کنایه از عدم قبولی نماز است. خدا می‏گوید این نماز خواندنت را من نمی‏پذیرم.8

دعا یا نماز مستحبی؟

در سنوات گذشته، من یك بحث كلّی را مطرح کردم كه خودش یک بحث مستقل است و آن اینکه در مقایسه بین دعا و نماز مستحب، از نظر فضیلت و محبوبیّت عندالله‏تعالی، کدام ‏یک أفضل است؟ دعا کنم یا نماز مستحبی بخوانم؟ كدام را خدا بیشتر دوست دارد؟9 در آنجا من عرض کردم كه دعا أفضل است. حالا من در این رابطه که نماز مستحبی بخوانم یا دعا کنم، فقط یک روایت می‏خوانم که اشاره كرده باشم و رد می‏شوم. روایت از امام باقر (علیه‏السلام) است كه: «الدُّعَاءُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ تَنَفُّلاً».10 دعای بعد از نماز واجب بهتر از نماز مستحبی است. روایت «نصّ» است و دیگر هیچ احتمال مخالفی در آن مطرح نیست. این روایت اشاره به دعای بعد از نماز دارد.

نماز كال و ناقص

ما حتی درباره «دعای بین نماز» هم روایت داریم كه نمازی که وسطش دعا نباشد «ناقص» یا «كال و نارَس» است. میوه باید رسیده باشد تا قابل أكل شود. نماز هم باید قابل پذیرش باشد، تا به كار آید. روایتی است از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه ‏و‏آله‏ و‏سلّم) كه حضرت فرمودند: «کُلُّ صَلاةلایُدْعَی فِیهَا لِلمُؤمِنِینَ وَ المُؤمِناتِ فَهِیَ خِدَاجٌ».11 نماز بدون دعا برای مؤمنین و مؤمنات ناقص و نارَس است.

می‏خواستم این را عرض کنم که آنچه ما در مجموعه دَه‏ها روایت در باب دعا هنگام نماز داریم، این است كه قبل از نماز، در نماز و بعد از نماز ـ‏به‏خصوص نمازهای واجب‏ـ دعا كردن وارد شده و این دعا هم بر نماز اثر می‏گذارد و هم نماز بر روی آن اثر دارد. این دو بر روی یكدیگر اثر متقابل دارند و هم نماز روی دعا اثر می‏گذارد که یا مقتضی‏اش را تشدید می‏کند، یا آن را به فعلیت می‏رساند و یا تسریع در اجابت می‏كند؛ و هم دعا روی نماز اثر می‏گذارد و باعث می‏شود نمازت قبول شود و به نمازت مقبولیّت می‏دهد. من مطالب و مجموعه روایاتی که در این باب داریم را خلاصه کردم. این‏ها همه، اهمیت دعا را می‏رساند که من دیگر نمی‏خواهم وارد شوم؛ چون قبلاً این موضوع را بحث کرده بودم، می‏گذرم.

تأثیر قرآن بر دعا

عامل دیگری که باز به عنوان عامل اثرگذار بر روی دعا مطرح است، مسأله قرائت قرآن است. من این را که می‏گویم به‏خاطر ایّام ماه مبارک رمضان است و می‏خواهم یک ‏مقدار به شما راه‏کار بدهم و مقیّد هم هستم که بحث‏هایم به گونه‏ای باشد که کارآیی داشته باشد. ما دو دسته روایت داریم كه من آن را خلاصه می‏کنم. در یک دسته از روایات این‏طور آمده که بعد از ختم قرآن، دعا مستجاب است. انسان اگر یک بار قرآن را ختم کند و بعد از آن دعا کند، دعایش مستجاب است. این‏ها یک دسته از روایاتند. یک دسته دیگر از روایات را داریم که می‏فرماید یک ختم قرآن لازم نیست، بلكه صد آیه از هر کجای قرآن كه بخوانی و بعد از آن دعا کنی، این دعایت مستجاب است. البته این‏ها هیچ‏کدام با هم منافات ندارد. من حالا به عنوان نمونه به بعضی از این روایات اشاره می‏کنم.

روایتی از امام صادق (علیه‏السلام) است كه حضرت فرمود: «إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْكُمُ الصَّلَوَاتِ فِی أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ إِلَیْهِ فَاسْأَلُوا اللَّهَ حَوَائِجَكُمْ عَقِیبَ فَرَائِضِكُم‏» همانا خداوند نمازها را در دوست داشتنی‏ترین ساعات بر شما واجب گردانیده است؛ پس بعد از نمازهای واجب، حاجاتتان را از خدا بخواهید

دعا بعد از ختم قرآن

یک روایت از پیغمبر اکرم(صلّی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله‏ و‏سلّم) است که حضرت فرمودند: «مَنْ خَتَمَ القُرآنَ فَلَهُ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ».12 هر کسی که قرآن را ختم کند، دعای او پس از تلاوت قرآن مستجاب است. یک تعبیر دیگر به همین مضمون است كه: «إنّ لِصاحِبِ القُرْآنِ عِنْدَ كلِّ خَتمَةٍ دَعْوَةً مُسْتَجابَةً».13 برای هر صاحب قرآنی، در هر بار ختم كردن قرآن، یك دعای مستجاب هست.

دعا بعد از تلاوت صد آیه

تلاوت و ندبر در قرآن

دسته دوم روایات را که گفتم، مربوط به «صد آیه خواندن» است. عبدالله بن‏ مسعود ایستاده بود و داشت نماز می‏خواند. پیغمبر اکرم(صلّی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله ‏و‏سلّم) هم آنجا تشریف داشتند. عبدالله بن‏ مسعود در نمازش سوره نساء را می‏خواند؛ تا به آیه صَدُم رسید، پیغمبر وسط نماز به او رو كرد و فرمود زود حاجتت را بخواه! «کَانَ عَبدُاللهِ بنِ‏مَسعُودِ قَائِماً یُصَلِّی فَلَمَّا بَلَغَ المِأةَ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ سَلْ تُعْطَ». درخواست کن که الآن به تو می‏دهند.

یک روایت از علی (علیه‏السلام) داریم که حضرت فرمود: «مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ أَیِّ الْقُرْآنِ شَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ»؛ هر كس صد آیه از قرآن را بخواند از هر کجای قرآن، هر سوره‏ای و هر جزئی كه باشد و بعد از آن هفت مرتبه بگوید «یا الله»، «فَلَوْ دَعَا عَلَى الصَّخْرَةِ لَقَلَعَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ».14 اگر دعا كند، در صورتی که خدا بخواهد، كوه را از جا خواهد كَند. یعنی اگر نفرین كند، به خواست خدا کوه را از جا می‏کَند.15 یعنی این دعا این قدر بُرد دارد. حالا من بحث را خلاصه کردم؛ چون فقط می‏خواستم یك تذکّر بدهم.

لااقل سوداگر باشید!

عرض کردم كه ماه مبارک رمضان، هم ماه تلاوت قرآن و بازگو کردن کلام ربّ است و هم ماه سخن گفتن عبد با ربّ است؛ آن هم این همه آثار بر آن مترتّب است که ما هم مفصّل این‏ها را بحث کردیم. می‏خواهم این‏ها را با هم تلفیق كنم. قرآن كه می‏خوانید حواستان جمع باشد. لااقل سوداگر باشید! البته این «لااقل» است كه می‏گویم. لااقل سوداگر باشید! لااقل حسابگر باشید! از فرصت‏هایتان استفاده کنید! هم از فرصت زمانی بهره بگیرید که این فرصت عبارت از ماه مبارک رمضان است و ما بعداً وارد بحث خاص آن می‏شویم؛ هم از فرصت‏هایی که از ناحیه اعمال به دست شما می‏رسد، برای اینكه دعاهایتان به اجابت برسد، از این فرصت ها استفاده كنید. چه از نمازهای واجب، چه از قرآن‏هایی که می‏خوانید، از همه این فرصت‏ها کمال بهره‏برداری را بکنید. من می‏خواستم این را توصیه کنم كه دعا کنید؛ به‏خصوص برای دیگران كه اگر برای غیر دعا کنید، نفعش برای شما بیشتر است، إن‏شاءالله!

پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مجتبی تهرانی

شکوری - گروه دین و اندیشه تبیان


[1]. بحارالأنوار، 91/96

[2]. كنز العمال، 9/102

[3]. بحارالأنوار، 82/324

[4]. بحارالأنوار، 90/347

[5]. شرح ریاض الصالحین، 1/1723

[6]. وسائل‏الشیعة، 6/431

[7]. مستدرك‏الوسائل، 5/29

[8]. یک وقت اشتباه نکنید! بطلان نماز مطرح نیست؛ بلکه کنایه از عدم قبولی نماز دارد.

[9]. من حالا دقیقاً یادم نیست كه چه زمانی این بحث را كردم. چون سال چهارم من است که دارم درباره دعا بحث می‏کنم. این را گفته‏ام و بحث کرده‏ام و بحث نسبتاً مفصلی بود. یکی از موضوعات بحث من در گذشته همین بود.

[10]. الكافی، 3/342

[11]. كنز العمال، 2/109

[12]. الدر المنثور، 10/406

[13]. جامع الاحادیث(عامه)، 9/153

[14]. وسائل‏الشیعة، 7/65

[15]. حضرت تعبیر فرمودند به «دعا علیه»؛ این نحو دعا را تعبیر به «نفرین» می‏کنند. من یک وقت در مباحث اخلاقی این‏ها را بحث کرده‏ام؛ امّا اینجا جای آن بحث‏ها نیست.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.