ناشناخته ترین بنای اصفهان

بی انصافی است اگر اصفهان را تنها در سی و سه پل و مسجد شیخ لطف الله و عالی قاپو خلاصه کنیم. شهری که بناهای تاریخی اش، آنقدر زیادند که بخشی از آنها زیر سایه بناهای دیگر گمنام مانده اند. درست مثل عصارخانه شاهی که هم ردیف با 16 عصارخانه تاریخی دیگر، این روزها خاک فراموشی گرفته است.

کارخانه های پربرکت

می گویند عصارخانه ها پر برکت ترین كارخانه های قدیم بوده اند. کارخانه هایی که اگر چه شناسنامه شان با روغن‌كشی مهر شده است، اما مهم ترین مولدان اقتصادی، صنعتی و كشاورزی شهر محسوب می شدند که روشنایی خانه ها، کود زمین های زراعی، غذای دام ها، مواد اولیه رنگ آمیزی و صابون مصرفی شهر را تامین می کردند. اما این روزها که دیگر چرخ هیچ عصارخانه ای با گردش چهارپایان نمی چرخد، معماری این بناهای تاریخی، تنها بازمانده این کارخانه های پر رونق دیروز است. از تیرها و سنگ ها و آسیاها گرفته تا خمره‌ها و روغن دان های سفالی.

معماری بیشتر عصارخانه های اصفهان به دوران قبل از صفویه بر می‌گردد. درست مثل عصارخانه شاهی که در میدان نقش جهان قرار دارد و به دستور شاه عباس اول ساخته شده است. این عصارخانه را باید در بازار مخلص نزدیک چهارسوق شاه و مدرسه ی ملاعبدالله ببیند. در زیر زمینی که 360 متر مربع مساحت دارد.

ورودی بنا، دری بدون هشتی است که از سمت بازار باز می شود. هر چند که این در، در اصلی عصارخانه نیست اما این روزها تنها ورودی مجموعه محسوب می شود. پا که به درون عصارخانه می گذارید، سقف 11متری آن را می بینید که در سه قسمت شکل گنبدی گرفته و در بخش های کنار آن، کوتاه تر شده است. دیوارهای ضخیم خشتی بنا با پوشش طاق و تویزه، بدون کار بندی و قاب سازی توی چشم می زنند و در قسمت شرق بنا هم فضایی هشت ضعلی دیده می شود که سال ها محل انبار کیسه دانه های روغنی بوده است. فضای شمال عصارخانه هم برای نگهداری خمره های روغن استفاده می شده است و اگر سری به این بخش بزنید می بینید که خمره ها هنوز هم در جایگاه سابق خود هستند. در انبار روغن عصارخانه شاهی، در و پنجره ای نمی بینید. روشنایی این بنا توسط نورگیرهایی که در سقف تعبیه شده، تامین می شود.

سنگ های نشکستنی

پا که به فضای اصلی عصارخانه بگذارید، دو سنگ آسیاب بزرگ خواهید دید که برای خرد کردن دانه ها به کار گرفته می شدند. جنس این دو سنگ «لاسو» است که نام آن به کوهی در نزدیکی کردستان اشاره دارد. این کوه سنگ های محکمی دارد که به دلیل همین مقاومت و استحکام فوق العاده، به عنوان سنگ آسیاب و عصاری مورد استفاده قرار می گیرد. در کنار این سنگ ها، تنه های درخت چنار قرار دارد که به هم متصل شده اند و به عنوان عنصر فشاری بر روی دانه های آسیاب شده عمل می کردند.

در عصارخانه های قدیم، قبل از این مرحله با مخلوط کردن مقداری آب، مواد را به صورت خمیر در می آورند و هر 10-15 کیلو از این خمیر را روی ظرفی که کاربرد سینی امروزی را داشت می ریختند و آن ظرف را در حفره ای تحت فشار اهرمی قرار داده و توسط شیری بزرگ که از همان تنه درخت چنار بود، روغن آن را می گرفتند. خمره ای هم در راهروی همان حفره وجود داشت که برای جمع آوری روغن ها استفاده می شد.

این عصار خانه که تا سال های 49-48 هم فعال بود در سال 1379 توسط شهرداری اصفهان خریداری و به عنوان یکی از آثار باستانی این شهر معرفی شد.

گروه گردشگری تبیان- آرزو رستم زاد