طراحی محیط یادگیری

الگوی اطمینان بخش (اشور)1

اشاره

تاکنون الگوهای متفاوت طراحی آموزشی توسط متخصصان تعلیم و تربیت تدوین و در اختیار دست اندر کاران آموزش قرار گرفته است. معلمانی که همواره برای پر بار کردن تدریس خود، از الگوهای طراحی آموزشی مدد گرفته اند، به خوبی ارزشمندی آن ها را احساس کرده اند. «الگوی اشور» یا الگوی اطمینان بخش نیز یکی دیگر از الگوهای طراحی آموزشی است که در کشور ما کمتر شناخته شده است. معلمان با استفاده از این الگو می توانند با اطمینان کافی نسبت به مخاطبان، موضوع و محیط آموزشی شناخت پیدا کنند و آموزشی اثر بخش را تدارک ببینند. در این مقاله، ضمن معرفی الگوی اشور، مراحل آن را بررسی می کنیم.

مقدمه

آموزش مؤثر مستلزم طراحی دقیق است. طراحی آموزشی اثربخش نیز در گرو تدبر و اندیشه در فعالیت های آموزشی است. اگر بگوییم بدون بهره گیری از رسانه های آموزشی می توان تدریس کرد، سخنی نابجا نگفته ایم، اما این سخن به کار کسی می ماند که با وجود در اختیار داشتن خودرو، پای پیاده از مکانی به مکان دیگر می رود. این فرد در نهایت به مقصد می رسد، اما در مقایسه با انرژی و زمانی که صرف می کند، کار او اثربخش نیست. به همین منوال، به کارگیری رسانه های آموزشی در تدریس، امروزه اجتناب ناپذیر است. از این رو معلمان باید با نحوه ی استفاده ی مؤثر از رسانه ها و مواد آموزشی در کلاس درس و هم چنین طراحی فعالیت های مناسب یادگیری، آشنا باشند. الگوهای طراحی و توسعه ی آموزشی به خدمت معلمان و مربیان آمده اند تا آنان را در پیمودن مسیر آموزش و تدریس یاری کنند. الگوی اشور، با عنوان الگوی مطمئن، یکی از این الگوهاست که به معلمان کمک می کند از رسانه های آموزشی در کلاس درس، به گونه ای مؤثر استفاده کنند. در واقع الگوی اشور نوعی راهنمای عملی برای طراحی و اجرای آموزش است. بعد اصلی این الگو ضرورت بهره گیری از رسانه های آموزشی در فرایند آموزش و تدریس است. این الگو را نه تنها می توان برای تدریس موضوعات درسی در آموزش عمومی به کار برد، بلکه برای محیط های تجاری و صنعتی و تربیت نیروهای انسانی نیزقابل استفاده است.

معرفی

الگوی اشور توسط هینیچ، مولندا، راسل و اسنمالدینو ارائه شده است. اشور سرواژه ی اصطلاحاتی است که مراحل یا مؤلفه های این الگو را تشکیل می دهند. معادل این واژه «اطمینان دادن» است. دلیل این نام گذاری آن است که طراحان الگوی اشور معتقدند، با استفاده از الگوی مذکور می توان از اثربخشی آموزش اطمینان حاصل کرد. این الگو به افراد کمک می کند تا گام های لازم برای آموزش را شناسایی و برای هر یک از این گام ها تدابیر لازم را اتخاذ کنند. اشور به آموزش موضوع خاصی محدود نمی شود و به نحوی تدوین و اصلاح شده است که معلمان بتوانند در تدریس از آن استفاده کنند. بر اساس الگوی اشور، معلمان به منظور طراحی و ایجاد محیط یادگیری مناسب برای دانش آموزان، گام های زیر را بر می دارند:

1. ویژگی های یادگیرندگان را تحلیل می کنند.

2. هدف های آموزشی را بیان می کنند.

3. روش ها، رسانه ها و مواد آموزشی را انتخاب می کنند.

4. مواد و رسانه های آموزشی را به کار می برند.

5. از یادگیرندگان می خواهند در کار آموزشی مشارکت کنند.

6. مراحل آموزش را ارزش یابی و آن را بازنگری می کنند.

مراحل

این الگو شش مرحله یا گام دارد. از آن جا که الگوی اشور یک الگوی نظام مند است، هر یک از مؤلفه های آن روی

مؤلفه ی دیگر تأثیر می گذارد. معلمان می توانند از این الگو برای طراحی و ایجاد محیط های یادگیری برای آموزش موضوعات درسی استفاده کنند. برای تهیه ی چنان طرح درسی، می توان گام های زیر را طی کرد:

گام اول: تحلیل ویژگی های یادگیرندگان

نخستین گام در طراحی آموزشی بر اساس الگوی اشور، شناسایی ویژگی های یادگیرندگان است. در گام نخست، باید یادگیرندگان شناخته شوند و این کار از طریق تحلیل توانایی آنان میسر می شود. دلیل وجود این مرحله آن است که آموزش مؤثر، مستلزم ایجاد هماهنگی بین ویژگی های مخاطب و محتوای آموزشی است. هر چند شناسایی تمامی ویژگی های روان شناختی و آموزشی یادگیرندگان بسیار دشوار است. با این حال می توان عمده ترین ویژگی های عمومی مخاطبان و شایستگی های خاص ورودی آن ها را شناسایی کرد. خصوصیات کلی یا عمومی، مواردی از قبیل جنسیت، سن، پایه ی تحصیلی، ویژگی های فرهنگی، وضعیت اقتصادی – اجتماعی و نظایر آن را شامل می شود. این ویژگی ها به محتوای آموزشی مربوط نمی شوند. آگاهی از خصوصیات کلی یادگیرنده به طراح کمک می کند، درباره ی سطح آموزش و محتوای آموزشی به تصمیم گیری بپردازد. ویژگی های ورودی خاص نیز به مواردی چون دانش و مهارت های پیش نیاز برای یادگیری مطلب جدید، نگرش مخاطبان درباره ی موضوع آموزشی، و میزان آشنایی آنان با درس جدید وابسته است. گاهی ممکن است مخاطبان برخی از شایستگی های مورد نظر آموزشی را که قرار است کسب کنند، از قبل داشته باشند. در این صورت، باید آموزش از گام مناسب آغاز شود. سبک های یادگیری نیز از دیگر ویژگی هایی هستند که در این مرحله بررسی و تحلیل می شوند. معلمانی که با دانش آموزان آشنا هستند و از ویژگی های عمومی آنان آگاهی دارند، لازم نیست کوشش چندانی صرف تحلیل یادگیرنده گان کنند. در صورتی که معلم از مخاطبان خود شناختی ندارد، می تواند با ترتیب دادن جلسه ی معارفه و هم چنین از سوابق موجود در پرونده ی دانش آموزان، اطلاعات مناسبی را به دست آورد. برای آگاهی از ویژگی های خاص دانش آموزان نیز می توان از آزمون رفتار ورودی، پیش آزمون و سیاهه ی سبک های یادگیری استفاده کرد.

 گام دوم: بیان هدف های آموزشی

گام دوم در طراحی آموزشی، بیان هدف ها در قالب عباراتی خاص و مشخص است. هدف های عینی را می توان از سر فصل دوره ی آموزشی و یا راهنمای برنامه ی درسی استخراج کرد. هدف ها باید در قالب آن چه یادگیرنده قادر به انجام آن است (رفتار مخاطب)، و به عنوان بازده آموزش بیان شود. شرایطی که دانش آموز به انجام یک عمل می پردازد یا شایستگی خود را نشان می دهد نیز باید ذکر شود. بر اساس الگوی اشور، هدف آموزشی خوب، مؤلفه یا ویژگی های اساسی زیر را داراست:

گام سوم: انتخاب روش ها، رسانه ها و مواد آموزشی

در این قسمت، پس از آن که عمل تحلیل مخاطبان و بیان هدف های آموزشی انجام شد، به نظر می رسد گام شروع آموزش (دانش، مهارت و نگرش فعلی مخاطب) و هم چنین گام پایانی آموزش (هدف های آموزشی) مشخص شده است. در این مرحله، بین این دو نقطه پیوندی برقرار می شود. برای انجام این کار می توان فعالیت های متعددی را انجام داد:

در این مرحله، علاوه بر رسانه ها و مواد آموزشی، روش های آموزشی نیز انتخاب می شوند. روش های آموزشی متعددی وجود دارند که هر کدام برای موقعیت خاصی کاربرد دارند. برخی از روش های آموزشی عبارت اند از:

• روش اکتشافی

• روش ایفای نقش

• روش نمایش فعالیت

• روش بحث

• روش پرسش و پاسخ

گام چهارم: به کارگیری رسانه ها و مواد آموزشی

پس از آن که مواد آموزشی انتخاب، اصلاح یا طراحی شد، برای بهره گیری از آن ها باید طرحی اندیشیده شود. نخست مواد آموزشی و فعالیت هایی را که در نظر دارید، بازبینی کنید. سپس دانش آموزان را آماده کنید و تجهیزات و امکانات مورد نیاز را فراهم آورید. آن گاه مواد آموزشی را در اختیار مخاطبان قرار دهید. مهم ترین فعالیت های این مرحله عبارت اند از:

الف) بررسی مواد آموزشی: به منظور اطمینان از صحت عملکرد و بالا بودن کیفیت مواد آموزشی، آن ها را قبل از استفاده مورد بررسی قرار دهید. اطمینان حاصل کنید همه ی وسایلی که قصد دارید در تدریس خود به کار گیرید، درست کار می کنند. به ویژه در مورد وسایل برقی و الکترونیکی نباید پنداشت که همه ی آن ها خوب کار می کنند. برای پیشگیری از بروز مشکلات احتمالی، قبل از شروع کلاس درس باید همه ی وسایل مورد نیاز را کنترل کرد.

ب) تمرین نحوه ی تدریس و آموزش: پیش از آن که تدریس را آغاز کنید، با روش هایی چون استفاده از آینه، مشاهده توسط همکاران، و یا ضبط ویدیویی، روش تدریس خود را بررسی کنید

ج) آماده سازی محیط آموزشی: محیطی را که قرار است در آن جا آموزش بدهید، اعم از کلاس، آزمایشگاه و یا کارگاه، از نظر نور، دما و خصوصیات دیگر بررسی کنید.

د) آماده سازی مخاطبان: پژوهش ها خاطر نشان می کند، آن چه یادگیرندگان می آموزند، به نحوه ی آماده سازی آنان بستگی دارد. به بیانی ساده، دانش آموزان برای یادگیری درس جدید، باید کاملاً گرم شوند. ارائه ی تصویری کلی از درس جدید و ایجاد انگیزه در آنان با استفاده از یک مسئله، می تواند آنان را برای یادگیری آماده سازد.

ه) ارائه ی مواد آموزشی: بهره گیری از هر رسانه، روش خاص خود را می طلبد. معلمان با تجربه می کوشند برای ارائه ی مواد آموزشی، روش های آموزشی مناسبی بر گزینند.

گام پنجم: مشارکت یادگیرندگان

یادگیری مؤثر هنگامی صورت می گیرد که دانش آموزان برای رسیدن به هدف های آموزشی تمرین های کافی و مناسب انجام دهند. این کار سبب می شود خطاها و اشتباهات دانش آموزان تصحیح شود. دقت داشته باشید که در آغاز تمرین نباید هیچ نوع ارزش یابی یا امتحانی از یادگیرنده به عمل بیاید. مشارکت یادگیرندگان در کلاس درس، برای آنان بازخوردهایی فراهم می آورد که بتوانند صحت پاسخ های خود و میزان یادگیری خود را درک کنند. اگر بتوان دانش آموزان را در ارائه ی مواد آموزشی مشارکت داد، جو یادگیری فعال تر می شود. بر اساس نظریه های جدید آموزشی، یادگیرنده به صورت فعالانه به ساخت دانش می پردازد. این امر مستلزم شرکت آنان در فرایند تدریس است. افزون بر این، چنان چه دانش آموزان در فرایند آموزش درگیر شوند، مطلب آموزشی را بهتر یاد می گیرند. امروزه منفعل بودن دانش آموزان در کلاس درس، یکی از نگرانی های معلمان است. با پرسش سؤالات مناسب، بحث گروهی، کار گروهی و با سایر فعالیت هایی که مستلزم کار و فعالیت دانش آموزان است، می توان آنان را از شنونده ی صرف بودن خارج کرد. به نظر می رسد، امروزه سخن رانی در کل یک جلسه ی درس، نه تنها دانش آموزان را خسته می کند، بلکه به معلم نیز احساس ناخوشایندی می دهد.

گام ششم: ارزش یابی و بازنگری آموزشی

بعد از آن که موضوعات مورد نظر تدریس شد، ارزش یابی اثربخشی تدریس صورت می گیرد. برای آن که بتوان سیمای کاملی از آموزش به دست آورد، ارزش یابی از کل فرایند آموزش ضروری است. از این رو، نه تنها میزان تحقق هدف های آموزشی توسط دانش آموزان ارزش یابی می شود، بلکه میزان کارایی رسانه های آموزشی، تناسب روش های آموزشی و... نیز باید ارزش یابی شود. اقدامات زیر در این مرحله صورت می گیرند:

الف) ارزش یابی عملکرد یادگیرندگان: به منظور آگاهی از میزان دست یابی دانش آموزان به هدف های آموزشی، میزان پیشرفت آنان از بعد شناختی، مهارتی و نگرشی اندازه گیری می شود. بدین منظور می توان، از امتحان کتبی، چک لیست، آزمون عملکردی، مقیاس نگرش، چک لیست رتبه بندی محصول و نظایر آن استفاده کرد.

ب) ارزش یابی رسانه ها و روش ها: همواره کاربرد رسانه در آموزش با صرف هزینه همراه است. روش های متنوع نیز زمانی مفید است که به تحقق هدف های آموزشی منجر شود. ارزش یابی از میزان مطلوبیت رسانه ها و روش ها، امکان شناخت کارایی و اثربخشی آن ها را فراهم می سازد.

ج) ارزش یابی فرایند آموزشی: به هنگام تدریس ممکن است مشکلاتی پدید آید. شناخت این مشکلات امکان رفع آن ها در آموزش های بعدی را فراهم می آورد.

د) بازبینی و اصلاح: پس از شناخت مشکلات موجود و هم چنین کسب ایده های جدید، می توان مواد، رسانه ها، روش ها و به طور کلی آموزش را بازبینی و در صورت لزوم اصلاح کرد.

مرحله	سؤال ها
تحلیل یادگیرنده	• آیا دانش آموزان پیش نیازهای این درس را دارند؟ • کدام یک از شاگردان برای اولین بار با موضوع آموزشی جدید رو به رو می شوند؟ • آیا دانش آموزانی در کلاس وجود دارند که ناتوانی یادگیری خاصی داشته باشند؟ • نگرش دانش آموزان نسبت به درس جدید چیست؟
بیان هدف های آموزشی	• میزان تحقق هدف های آموزشی توسط دانش آموزان چگونه اندازه گیری می شود؟ • آیا استانداردهای قابل قبولی برای دست یابی به هدف های آموزشی وجود دارد؟
انتخاب رسانه، مواد و روش	• چه رسانه ای برای آموزش درس جدید مؤثر است؟ • آیا برای تدریس تنها می توان از کتاب درسی استفاده کرد؟ • با توجه به هدف های آموزشی، ویژگی های رسانه ی آموزشی مطلوب کدام است؟ • آیا رسانه ی مورد نظر در حال حاضر در دست رس قرار دارد؟ • آیا برای آموزش درس جدید، باید بیش از یک رسانه یا ماده ی آموزشی به کار گرفته شود؟ • در صورت نیاز به تهیه ی مواد آموزشی، آیا من به عنوان یک معلم، امکانات، توانایی و زمان تولید مواد مورد نیاز را دارم؟ • برای تدریس موضوع جدید چه روش یا روش هایی مناسب است؟
به کارگیری رسانه ها	• آیا من آمادگی استفاده از رسانه ها و مواد آموزشی را دارم؟ • آیا همه ی آن ها به درستی کار می کنند؟ • آیا برای استفاده از رسانه ها و مواد آموزشی، به شرایط خاصی در کلاس نیاز دارم؟
مشارکت یادگیرنده	• دانش آموزان چگونه می توانند در فرایند آموزش مشارکت کنند؟ • آیا آن ها مهارت های مورد نیاز برای مشارکت در کلاس درس بر اساس روش تدریس مورد نظر را دارند؟
ارزش یابی و بازنگری	• آیا دانش آموزان توانستند مطالب جدید را خوب یاد بگیرند؟ •آیا روش آموزشی مورد نظر به درستی انجام شد؟

جمع بندی و نتیجه گیری

الگوی اشور نوعی راهنمای عملی برای طراحی و اجرای آموزش است که می توان آن را برای تدریس موضوعات عمومی و تخصصی به کار گرفت. این الگو توسط هینیچ و همکاران وی ارائه شده است. طراحان الگوی اشور معتقدند، با استفاده از الگوی مذکور می توان از اثربخشی آموزش اطمینان حاصل کرد.

در مقاله بعد به معرفی یک نمونه عینی در رابطه با این الگو می پردازیم.

مجله رشد تکنولوژی آموزشی،نویسنده:سید عباس رضوی.

گروه مدرسه اینترنتی سایت تبیان،تنظیم:شکوفه باصری