درخش و آئین های مذهبی

درخش نامی آشنا و سرزمینی کهن در 65 کیلومتری شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی در 33 درجه و 10 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 42 دقیقه طول شرقی در منطقه ای کوهستانی بین دشت شیرکاب و رزگ و در دره ای خوش آب و هوا واقع شده است.

زمستان آن بسیار سرد و تابستان از هوای مطبوع و دل انگیزی برخوردار است که بسیاری از مردم را به تفرج در دامن سرسبز خویش فرا می خواند.

ارتفاع این محل 2010 متر بالاتر از سطح دریاست و وجود کوهستان های مرتفع شمال و شمال غربی باعث گردیده که میزان نزولات جوی آن بیشتر از دیگر نواحی استان خراسان جنوبی باشد.

به لحاظ قدمت تاریخی نام درخش برگرفته از واژه ای باستانی است و در وجه تسمیه آن در فرهنگ قاطع آمده (درخش به معنای روشنی و فروغ و درخشندگی است. درخش نام آتشکده ای در ارمنیه و نام دهی در ولایت قهستان است) مضاف بر این وجود آتشکده ای خاموش بر بلندای کوه سراب معرف این هویت است که تاریخ آن را به قبل از اسلام مرتبط می سازد.

به اعتقاد تاریخ نگاران, آتشکده درخش می تواند یکی از چهار آتشکده مهم ایران باستان باشد که توسط زرتشتیان بنا گردیده است.

ژنرال سرپرسی سایکس در کتاب (10 هزار مایل در ایران) نوشته است: زرتشتیان در ابتدای مهاجرت به قهستان آمدند . آنان پس از یک قرن اقامت در قهستان به جزیره هرمز کوچ کردند.

وجود روستاهایی مانند گیو, ده سلم , دستجرد , رودک , سراب , فریدون و درخش همه دال بر حضور زرتشتیان در این منطقه دارد.

از سال 226 هجری قمری تا سال 655 هجری قمری حکومت قهستان در دست 8 تن از حکام اسماعیلی بوده است. اسماعیلیان افزون بر 2 قرن در سرزمین قهستان حضور داشته اند که قلعه ها و استحکامات موجود در مناطق کوهستانی و سوق الجیشی حکایت از این امر دارد.

دو قلعه از قلاع اسماعیلیه در روستای درخش قرار دارد که از طریق تونل زیرزمینی به یکدیگر وصل می شده و هر یک به وسیله یکی از برجهای نگهبانی که بر فراز تپه شرقی روستا است به هم مرتبط بوده اند.

در کتاب (جغرافیای تاریخی خراسان) که توسط حافظ ابرو در دوره تیموریان نگارش یافته است آمده: (بلوک قهستان دارای 7 قریه و زیادت از صد مزرعه از توابع این ناحیه است و آورده اند که قریه درخش در این میان دارای 45 مزرعه می باشد)

به لحاظ سیاسی و حکومتی درخش از دوره باستان تا دوره صفویه و قاجار فراز و نشیب های تاریخی را طی کرده تا اینکه در دوره صفویه و قاجاریه بعنوان مرکز نایب الحکومه وقت اعتبار یافته است. انتخاب نایبان حکومتی از بین بزرگان بوده و اختصاص به دو خانواده وابسته به یکدیگر بنام (جواد خان) و (وزیرخان) داشته است.

با تعویض حکومت از خاندان حسام الدوله به شوکت الملک نیابت حکومت از خانواده جواد خان به خانواده وزیرخان انتقال می یابد. نایب الحکومه ها مأمور انجام امور قضاوت, جمع آوری مالیات و مجری فرامین حکام کشوری بوده اند. از مهمترین و مدبرترین نایبان درخش می توان به میرزا صادق خان میر محتشم , محمدمیرزا پسر زین العابدین , آقا حسین فرزند آقا محمدخان, نظرعلی خان میرزا علی, محمد ولی میرزا, میرزا عبدالجواد ثابت و محمد محسن زهرایی را نام برد.

معروف است آنگاه که نادرشاه قصد لشکرکشی به عراق را داشته , امیر خزیمه حکمران امارت قهستان لشکری از نواحی تحت نفوذ خود را جمع آوری کرده و به یاری نادرشاه می فرستد, در این لشکر افرادی از درخش به نامهای عباس میرزا, محمدحسن خان و میرزا محمد امین حضور داشته اند. مضاف بر این آمدن نادر شاه به درخش و باج خواهی او از میرزا محتشم از سادات و متمولین درخش هنوز زبانزد خاص و عام می باشد.

در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاج کوچک میرزا یکی از علمای درخش مدرسه طلاب در این روستا تأسیس می گردد. او بعدها به سمت صدرالعلمایی خراسان منصوب و تا دوران ناصرالدین شاه قاجار در حکومت مرکزی باقی می ماند.

آخرین نایب الحکومه درخش محمد حسن خان ملقب به حاجی خان زهرایی است که از سال 1307 هجری تا سال 1315 این سمت را به عهده داشته است و می گویند که ایشان در توسعه صنعت فرش این منطقه فعالیت های مؤثری را انجام داده است.

صنعت فرش درخش همچون تاریخ طولانی آن دارای قدمتی کهن و ماندگار است.

وجود مناطق کوهستانی و مراتع سرسبز باعث رونق دامداری این منطقه بوده است. به واسطه تولید مواد اولیه فرش و وجود فعالیت دامداری صنعت تولید فرش و پارچه از گذشته های بسیار دور در این منطقه وجود داشته است.

به لحاظ اقتصادی نیز این منطقه نسبت به دیگر مناطق و توابع قهستان صاحب نام بوده به گونه ای که صنعت فرش درخش همچون تاریخ کهن آن دارای قدمتی ماندگار است و این امر بواسطه رونق دامداری از دیرباز در این محل بوده است.

در دوره معاصر سیاحانی که از این منطقه دیدن می کنند از صنایع دستی درخش بالاخص قالی و قالیچه آن یاد می کنند. میرزا خانلرخان اعتصام الملك نایب اول وزرات امور خارجه در دوره قاجار در سفرنامه خود می گوید: « در هر جایی مختصر ابریشم کاری دارد و کسب و صنعتشان هم منحصر به کرباس و فرش و قالی در بلوک درخش است ».

ژنرال سرپرسی سایکس در خصوص قیمتهای قالی در کتابش می گوید: « ایل بهلولی که در زیرکوه و درخش سکنی دارند یک قسم قالی نظیر قالیچه های ترکمنی می بافند که آن هم خالی از تعریف نیست ».

تا یک قرن بیش قالی های ترنجی و بوته جقه اختصاص به درخش داشته و دیگر نواحی قهستان با بافت و نوع طرح آنها آشنایی نداشته اند. ولی ظرافت این فرشها و طرح ها و هنرمندی خاص در آن باعث شده که نه تنها این امر در بیرجند و دیگر نواحی شهرت و گسترش یابد بلکه با استقبال در کشورهای اروپایی بالاخص آلمان در جهت صدور این هنر مواجه گردید. به دنبال این آوازه و با راهنمایی اساتید فرش درخش, کارگاههای قالی بافی در بیرجند و روستای مود گسترش می یابد بطوری که فرش معروف مود (ریزه ماهی) از طرح های هنرمندانه قالی بافان درخش است.استفاده از رنگهای گیاهی و به کارگیری نقشه های منحصر به فرد توسط هنرمندان درخشی آوازه تولیدات فرش این روستا را جهانی کرده است. زنان هنرمند روستای درخش نقش حماسه بر فرش می زنند. آنان حماسه کربلای حسینی را از فرش به عرش گره می زنند.

از نظر فرهنگی و علمی, درخش در طول دوران حیات خود پرورش دهنده علماء و فضلاء بسیاری بوده است که از آن جمله می توان به آیت الله محمد رضا شریف درخشی اشاره کرد. گویند ایشان در همه زمینه های علوم اسلامی متبحر و صاحب نظر بوده. او دوران تحصیل خود را علاوه بر وطن خویش در مشهد مقدس و نجف اشرف سپری نموده و از محضر اساتید بزرگی بهره برده و صاحب چهار حکم اجتهاد از چهار مرجع عالیقدر می باشد. آمده است که ایشان خود رساله عملیه داشته که نسخه ای خطی از آن موجود است. پدر بزرگ ایشان آقا سیدابوطالب مجتهد قاینی نیز از فقهای بزرگ و نویسندگان توانا بوده که شرح حال و زندگینامه ایشان در کتاب بهارستان شیخ محمدحسین آیتی (ره) آمده است.

این منطقه به گواه تاریخ سابقه مدرسه علمیه نیز داشته و روایت است که در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاج کوچک میرزا یکی از علمای درخش مدرسه طلاب تأسیس می شود. او بعدها به سمت صدرالعلمایی خراسان منصوب می گردد و تا زمان ناصرالدین شاه قاجار در حکومت مرکزی باقی می ماند.

دوران مبارزاتی مردم این منطقه در برابر رژیم ستمشاهی نقطه عطفی در تاریخ این سرزمین است و مسطور است که مردم درخش از همان اوان طلوع انقلاب هم صدا و هم پا با دیگر مناطق و شهرها با اتحاد و یکپارچگی اعلام انزجار خود را از حکومت شاه و همبستگی با توده های میلیونی مردم مبارز کشور ابراز داشته و سعی کرده اند هیچگاه سنگر مبارزه را رها نکنند و این معنویت مبارزاتی هنوز بر چهره های مردم زحمتکش و محبوب این منطقه سایه گستر است و همواره با بزرگداشت یاد شهیدان می کوشند تا این راه و هدف همیشه زنده و جاوید باقی بماند.

مضاف بر این شهیدانی که این منطقه به انقلاب تقدیم داشته بالاخص سردار سرفراز سپاه اسلام شهید حسین قاینی فرمانده گردان والنازعات تیپ 21 امام رضا (ع) و دیگر ستارگان پرفروغ آسمان شهادت , یادگارهایی هستند که همیشه بر تارک افتخار این سرزمین می درخشند.

از این امر که بگذریم دیرینگی این روستا و پایبندی مردم منطقه به اعتقادات دینی و ملی باعث شده که هنوز آداب و سنن کهن خویش را حفظ نمایند و این میراث را به یادگار داشته باشند. بطوریکه مراسم عزاداری در ماه محرم دیدنی و شنیدنی است.

مراسم عزاداری برای سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدا... الحسین (ع) و خاندان و یاران پاکش در این روستا از آنچنان اهمیتی برخوردار است که درخشی های ساکن شهرها و استانهای دیگر برای مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی حتماً خود را به این روستا می رسانند. بعلاوه این دو روز فرصتی مناسب برای تجدید دیدار درخشی ها با یکدیگر است.

آئین های مذهبی درخش

علم بندان:

یکی از مراسمات دیدنی ایام محرم مراسم علم بندان است. علم بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم الحرام در درخش انجام می شود. سپس علم بندها در مسجد جامع درخش گردهم می آیند. علم ها تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حضور دارند.

هر کدام از علم ها به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا می شود. دوازده علم به نام دوازده امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی هاشم آقا ابالفضل العباس (ع) طی مراسم خاص با پارچه هایی به رنگهای مختلف و زیبا پوشانده می شود.

این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می یابد. هر کدام از علم ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم گردانی موروثی نیز می باشد.

نگهداری طوق بالای علم در طول سال بر عهده علم گردان است. علم گردان در طول مراسم حراست و مواظبت از علم را بر عهده دارد. به اعتقاد اهالی روستای درخش اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد توسط صاحب علم باید قربانی داده شود در غیر اینصورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در طول سال رخ خواهد داد.

از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا علم گردانان علم ها را دور ده می چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می دهند.

آمدن علم ها به منزل اهالی ده بسیار خوش یمن و نیامدن آنان بد یمن می باشد. بنابراین اهالی ده مواظبند در طی این چند روز حتماً علمها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف نمایند.

هر علم گردان برای خود یک جارچی و یا همراه استخدام می کند. وظیفه جارچی همراهی با علم گردان و جمع آوری نذوراتی است که مردم به علم گردانان اهداء می کنند. چه بسا بسیاری از مردم به خاطر حضور علم ها در جلوی منزلشان گوسفند قربانی می کنند. در پایان مراسم نذورات جمع آوری شده بین علم گردان و جارچی تقسیم می شود.

نخل:

نخل سمبلی از حضور و فداکاری های سقای دشت کربلا, قمر بنی هاشم , آقا حضرت ابالفضل العباس (ع) در حماسه کربلا می باشد. از صبح روز تاسوعا (نهم محرم الحرام) کار پوشش و تزئین این نخل بزرگ و زیبا آغاز می شود. بسیاری از جوانان روستا در کنار بزرگان برای آماده کردن نخل همراه و هم قدم می شوند. در حین آماده کردن نخل گروه هیئت های عزاداری گرد روستا می گردند و تمامی اهالی ده همراه آنان به عزاداری می پردازند.

نخل از حیث ظاهر منحصر به فرد می باشد بطوریکه در هیچ جای کشور بدین هیئت ظاهر مراسم نخل برگزار نمی شود و مختص روستای درخش می باشد.

نخل را در سه زمان (عصر تاسوعا , شب عاشورا و ظهر عاشورا) به حرکت در می آورند. گذشته ایام رسم بر این بود هر کدام از هیئات میهمان که از روستاهای مجاور جهت عزاداری به درخش می آمدند به احترام قدومشان نخل را برای آنان نیز به حرکت در می آوردند.

وظیفه هدایت و حرکت نخل هم نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل می شود. نخل دارای چهار پایه و دارای ارتفاعی نزدیک به 6 متر می باشد که نخل گردانها آنرا بر روی دوش گذاشته و با حرکت به انتها و ابتدای صحن مسجد جامع مراسمی بسیار باشکوه و پرحرارت را بوجود می آورند. در حین حرکت نخل , علم ها نیز در اطراف نخل به حرکت در می آیند و سایر عزاداران نیز به عزادارای می پردازند.

دسته زنگ زن:

این مراسم که با بر هم زدن دو عدد چوب استوانه ای شکل کوچک انجام می گیرد توسط عده ای از عزاداران که آنهم از پدرانشان به ارث برده اند صورت می گیرد. اشعاری بسیار زیبا و جانسوز از محتشم کاشانی و سایر اشعار به همراه آهنگ ملایم سنج و صدای بر هم خوردن چوبها نظر هر مستمع و بیننده ای را به سوی خود جلب می کند. این دسته از عزاداران بصورت هیئتی مجزا در جلوی هیئت اصلی عزاداری با نظمی خاص و باشکوه ارادت خود را به امام حسین (ع) و ائمه اطهار (ع) ابراز می دارند.

روشن کردن شمع:

در شب تاسوعا و عاشورای حسینی عاشقان و ارادتمندان حضرت اباعبدا... الحسین (ع) خصوصاً جوانان و نوجوانان و کودکان در اتاقک شیشه ای سیاری که در جلوی هیئت به حرکت در می آید و بسیار زیبا و باشکوه جلوه گری می کند با روشن کردن تعداد بسیار زیادی شمع به یاد آن امام همام و فرزندان و اصحاب طاهرینش به عزاداری می پردازند.

منبع: تبیان خراسان جنوبی

تهیه و تنظیم: زهره حضرتی

برای شرکت در بحت های  انجمن تبیان خراسان ،اینجا را کلیک کنید.