سر منشأ اصلي طرح مسايل گوناگون عدل، قرآن است

مرتضي مطهري

کتاب عدل الهي

خواننده پس از وقوف به جريانات علمي و عملي كه بدانها اشاره گرديده يك‏ سؤال اصلي برايش باقي مي‏ماند و آن اينكه : چرا كلام اسلامي بيش از هر چيز به مسأله عدل پرداخت ؟ و چرا فقه اسلامي قبل از هر چيزي مسأله عدل برايش‏ مطرح شد ؟ و چرا در جهان سياست اسلامي بيش از هر كلمه اي كلمه عدل به‏ گوش مي‏خورد ؟ اينكه در همه حوزه‏ها سخن از عدل بود بايد يك ريشه و سر منشأ خاص داشته باشد . آيا جريان اصلي ديگري در كار بوده كه همه اين جريانها را او بر مي‏انگيخته و تغذيه مي‏كرده است ؟ از نظر ما ريشه اصلي و ريشه ريشه‏هاي طرحهاي علمي و عملي مسأله عدل را در جامعه اسلامي ، در درجه اول ، در خود قرآن كريم بايد جستجو كرد . قرآن‏ است كه بذر انديشه عدل را در دلها كاشت و آبياري كرد و دغدغه آن را چه‏ از نظر فكري و فلسفي و چه از نظر علمي و اجتماعي در روحها ايجاد كرد . اين قرآن است كه مسأله عدل و ظلم را در چهره‏هاي گوناگونش : عدل تكويني‏ ، عدل تشريعي ، عدل اخلاقي ، عدل اجتماعي طرح كرد . قرآن تصريح مي‏كند كه نظام هستي و آفرينش ، بر عدل و توازن و بر اساس‏ استحقاقها و قابليتها است . گذشته از آيات زيادي كه صريحا ظلم را از ساحت كبريائي بشدت نفي مي‏كند ، و گذشته از آياتي كه ابلاغ و بيان و اتمام حجت را از آن جهت از شؤون پروردگار مي‏شمارد كه بود اينها نوعي‏ عدل ، و هلاك بشر با نبود آنها نوعي ظلم و ستم است ، و گذشته از آياتي‏ كه اساس خلقت را بر حق - كه ملازم با عدل است - معرفي مي‏نمايد ، گذشته‏ از همه اينها در برخي از آيات ، از مقام فاعليت و تدبير الهي بعنوان‏ مقام قيام به عدل ياد مي‏كند : « شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و اولوا العلم قائما بالقسط (1) و يا عدل را ترازوي خدا در امر آفرينش مي‏داند :

« و السماء رفعها و وضع الميزان »( 1 ) . در ذيل همين آيه است كه رسول خدا فرمود : « بالعدل قامت السموات و الارض » ( 2 ) . آسمانها و زمين به عدل برپا است . عدل تشريعي يعني اينكه در نظام جعل و وضع و تشريع قوانين ، همواره اصل‏ عدل ، رعايت شده و مي‏شود نيز صريحا مورد توجه قرآن قرار گرفته است . در قرآن كريم تصريح شده كه حكمت بعثت و ارسال رسل اين است كه عدل و قسط بر نظام زندگاني بشر حاكم باشد : « لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم‏ الناس بالقسط »( 3 ) . همانا فرستادگان خويش را با دلائل روشن فرستاديم و همراه آنها كتاب‏ و مقياس ( قانون ) فرستاديم تا مردم بدينوسيله عدل را بپا دارند . بديهي است كه برقراري اصل عدل در نظامات اجتماعي ، موقوف به اين‏ است كه اولا نظام تشريعي و قانوني ، نظامي عادلانه باشد ، و ثانيا عملا به‏ مرحله اجرا در آيد . علاوه بر اين اصل كلي كه قرآن در مورد همه پيامبران بيان كرده است ، در مورد نظام تشريعي اسلامي مي‏گويد : « قل امر ربي بالقسط » ( 4 ) . يا در مورد برخي دستورها مي‏گويد : « ذلكم اقسط عند الله »( 5 ) . قرآن كريم ، امامت و رهبري را پيمان الهي و مقامي ضد ظلم و توأ م با عدل مي‏داند . قرآن آنجا كه درباره شايستگي ابراهيم براي‏ امامت و رهبري سخن مي‏گويند ، برداشتن چنين است : آنگاه كه ابراهيم‏ از همه كوره‏ها خالص در آمد به او ابلاغ شد كه تو را به امامت و رهبري‏ برگزيديم . ابراهيم درخواست كرد و يا استفهام نمود كه اين موهبت الهي‏ در نسل او ادامه يابد . به او پاسخ داده شد كه : امامت و رهبري ، پيماني است الهي و ستمكاران را در آن نصيبي نيست : « لا ينال‏ عهدي الظالمين »( 1 ) . قرآن ، انسان اخلاقي را به عنوان صاحب عدل نام مي‏برد . در چند جاي قرآن كه سخن از داوري و يا گواهي انسانهايي است كه از نظر تربيتي و اخلاقي و روحي قابل اعتماد باشند ، آنها را به همين عنوان كه گفتيم نام‏ مي‏برد ، مثل اينكه مي‏فرمايد : « يحكم به ذوا عدل منكم » ( 2 ) . يا مي‏فرمايد : « و اشهدوا ذوي عدل منكم »( 3 ) . پس از ترجمه آثار يوناني در جهان اسلام ، اين جمله افلاطون معروف شد كه‏ عدالت ، مادر همه فضائل اخلاقي است ولي در حدود دو قرن پيش از آنكه سخن افلاطون در ميان مسلمين شناخته بشود ، مسلمين از زبان قرآن اين‏ سخن را شنيده بودند . بيشترين آيات مربوط به عدل ، در باره عدل جمعي و گروهي است اعم از خانوادگي ، سياسي ، قضائي ، اجتماعي . تا آنجا كه اين بنده به تقريب‏ بدست آورده در حدود 16 آيه در اين زمينه است . در قرآن ، از توحيد گرفته تا معاد ، و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت ، و از آرمانهاي فردي گرفته تا هدفهاي اجتماعي ، همه بر محور عدل‏ استوار شده است . عدل قرآن ، همدوش توحيد ، ركن معاد ، هدف تشريع‏ نبوت ، فلسفه زعامت و امامت ، معيار كمال فرد ، و مقياس سلامت اجتماع‏ است . عدل قرآن ، آنجا كه به توحيد يا معاد مربوط مي‏شود ، به نگرش انسان به‏ هستي و آفرينش ، شكل خاص مي‏دهد ، و به عبارت ديگر ، نوعي جهان بيني‏ است ، آنجا كه به نبوت و تشريع و قانون مربوط مي‏شود ، يك مقياس‏ و معيار قانون شناسي است ، و به عبارت ديگر جاي پايي است‏ براي عقل كه در رديف كتاب و سنت قرار گيرد و جزء منابع فقه و استنباط بشمار آيد ، آنجا كه به امامت و رهبري مربوط مي‏شود يك شايستگي است ، آنجا كه پاي اخلاق به ميان مي‏آيد ، آرماني انساني است ، و آنجا كه‏ به اجتماع كشيده مي‏شود يك مسؤوليت است . چگونه ممكن بود مسأله‏اي كه در قرآن تا اين پايه بدان اهميت داده شده‏ كه هم جهان‏بيني است ، و هم معيار شناخت قانون ، و هم ملاك شايستگي‏ زعامت و رهبري، و هم آرماني انساني ، و هم مسؤوليتي اجتماعي ، مسلمين با آن عنايت شديد و حساسيت فراواني كه در مورد قرآن داشتند نسبت به آن بي تفاوت بمانند . اين است كه ما معتقديم دليلي ندارد كه در پي علتي ديگر برويم و فكر خود را خسته نماييم كه چرا از آغاز نهضتهاي فكري و عملي مسلمين ، همه جا كلمه عدل به چشم مي‏خورد ؟ علت اصلي حساسيت مسلمين نسبت به اين مسأله ، و علت راه يافتن اين‏ اصل در كلام و در فقه و در حوزه‏هاي اجتماعي اسلامي ، بلا شك قرآن بود . اما علت جبهه گيريهاي مختلف در اين مسأله كه برخي آن را عريان و بدون لفافه‏ پذيرفتند و برخي با يك سلسله توجيهات و تأويلات آن را از اثر انداختند چيزهاي ديگر است كه برخي رواني است ، و برخي اجتماعي و برخي سياسي . اين است نظر ما درباره سر منشأ اصلي طرح اين مسأله در جامعه اسلامي . افرادي ديگر ، ممكن است كه به گونه‏اي ديگر و از زاويه ديگر اين مسأله‏ را تعليل و تحليل كنند . چنانكه مي‏دانيم پيروان برخي مكتبها بطور كلي جريانات اجتماعي را به‏ گونه‏اي ديگر تعليل و تحليل مي‏كنند . پيروان اين مكتبها يك سلسله قالبهاي‏ ساخته و از پيش پرداخته اي دارند و به هر ضرب و زور هست مي‏خواهند همه‏ حوادث را در آن قالبها بشناسانند . در اين گونه مكتبها مسأله تضادهاي طبقاتي و موضعگيريهاي اجتماعي بر اساس برخورداريها و محروميتها ، نقش اصلي و اساسي را در همه حركتها و جنبشها ايفا مي‏كنند . از نظر پيروان آن مكتبها همه تجليات روحي و فكري و ذوقي و عاطفي بشر ، انعكاسي از نيازهاي مادي و روابط اقتصادي است ، همه‏ شؤون ، روبنا است و چيزي كه زير بنا است اقتصاد و شؤون اقتصادي است ، خصوصيات فكري و ذوقي و عاطفي و هنري هر كس را در موضعگيري خاص طبقاتي‏ او بايد جستجو كرد . اگر سعدي گفته است : مايه عيش آدمي شكم است از نظر اين گروه ، نه تنها مايه عيش ، بلكه مايه فكر و احساس و عاطفه و ذوق ، و بالاخره آنچه مقدس ناميده مي‏شود نيز شكم است ، همه راهها به شكم‏ منتهي مي‏شود . از نظر پيروان اين مكتبها اگر مي‏بينيم كه در جامعه‏اي بيش از همه چيز سخن عدل به ميان مي‏آيد ، ريشه آن را در نابرابريهاي اقتصادي و اجتماعي‏ بايد جستجو كنيم نه در جاي ديگر ، و اگر دو گروه مشخص مي‏بينيم كه در لباس فقه يا كلام در برابر يكديگر جبهه گيري مي‏كنند : گروهي طرفدار جدي‏ اصالت عدل به عنوان يك جهان بيني و يا يك معيار براي قانون مي‏گردد و گروهي ديگر بر عكس ، منكر همه اين اصالتها مي‏شود ، بايد بدانيم كه اين جبهه گيريهاي عقلي و فكري و كلامي و فقهي ، نمايانگر يك جبهه گيري زير پرده است كه گروه وابسته به طبقات‏ محروم و محكوم ، در مقابل طبقات مرفه و برخوردار كرده است . انديشه‏ تابع شكم است . محال است كه يك برخوردار مرفه ، از اصل عدل دفاع كند ، همچنانكه محال است كه يك محروم زجر كشيده منكر اصالت عدل بشود . از نظر ما ، اينگونه توجيه تاريخ ، يكسونگري است . شك ندارد كه نياز مادي ، يك عامل بسيار مهم و اساسي در گرايشهاي انسان است و احيانا جاي‏ پايي از علل اقتصادي نيز در جبهه گيريهاي فكري و اجتماعي و سياسي اسلامي‏ مي‏توان يافت . اما نمي‏توان همه جاذبه هايي كه انسان را احاطه كرده و تحت نفوذ قرار مي‏دهد و همه عوامل اصلي و اساسي‏اي را كه در بافت تاريخ‏ انسان مؤثر است در نيازهاي اقتصادي خلاصه كرد ، و شايد هنوز زود است كه‏ در باره مجموع عوامل اساسي حاكم بر زندگي فردي و اجتماعي انسان اظهار نظر قاطع بشود . قدر مسلم اين است كه نيازهاي مادي را به عنوان نياز اصلي‏ منحصر نتوان مورد قبول قرار داد . من نمي‏دانم چگونه با اين قالبها و معيارها مي‏توان توجيه كرد كه مثلا چرا مأمون و معتصم و واثق بشدت طرفدار مكتب اعتزال مي‏شوند و اصل عدل را مي‏پذيرند و در مقابل ، متوكل كه وابسته به همان طبقه و همان گروه و همان‏ خون بود ، گرايشي در جهت مخالف پيدا مي‏كند و با طرفداران عدل همان را مي‏كند كه اسلافش با مخالفان عدل كردند . يا مثلا چگونه مي‏توان فكر صاحب بن عباد را كه يكي از برخوردارترين و متنعم ترين مردم جهان بود در حمايت شديد از اصل عدل توجيه كرد ، در صورتي كه اكثريت قريب به اتفاق علماي محروم زمان او منكر اين اصل بودند و عقيده اشعري داشتند . صاحب بن عباد وزير برخورداري است و از اين نظر كمتر نظير دارد . او اولا بر خلاف اكثر وزرا كه سري سالم به گور نمي‏برند و عاقبت مغضوب بالاتر از خود مي‏گردند ، تا آخر عمر وزير باقي ماند و تشييع جنازه تاريخي كم‏ نظيري چه از نظر كميت و چه از نظر كيفيت از او شد . ابن خلكان مي‏گويد : هيچكس مانند صاحب بن عباد خوشبختي و خوش شانسي زمان حيات و بعد از ممات را توأم با يكديگر جمع نكرد صاحب بن عباد كه هم وزير بود و هم عالم ، زندگي را مانند هم طبقه‏هاي‏ خودش از وزرا در كمال كامراني گذرانيد و بر عكس آنها كه منفور از دنيا مي‏روند و با رفتنشان نامشان هم مي‏رود ، خوشنام و محبوب باقي ماند ، و مردنش مانند هم طبقه‏هاي ديگرش يعني علما صورت گرفت كه غالبا عمري را به گمنامي و محروميت بسر مي‏برند و شهرت و محبوبيت و احترامشان از وقت‏ مردن آغاز مي‏شود . صاحب بن عباد ، علاوه بر اينكه تا آخر عمر در پست وزارت باقي ماند ، و علاوه بر اينكه خوشنامي علما را نيز براي خود تحصيل كرد ، از يك مزيت‏ فوق العاده ديگر نيز برخوردار بود ، و آن اينكه مي‏گويند تنها وزير تاريخ‏ است كه پدر و جدش نيز وزير بوده‏اند و سه نسل متوالي ، وزارت را از يكديگر به ارث بردند . نام خودش اسماعيل ، و نام پدرش عباد ، و نام‏ نيايش عباس است . شعرا در باره‏اش گفتند :

صاحب بن عباد با همه اين برخورداريها و تنعمها از طرفداران جدي اصل‏ عدل است و به آن افتخار مي‏كند . مي‏گويد:

يعني اگر قلب من شكافته شود ، در ميان آن ، دو سطر ديده مي‏شود كه بدون‏ نويسنده نگارش يافته است : عدل و توحيد در يك طرف ، و محبت اهل‏ البيت در طرف ديگر . در عدل فقهي نيز عينا نظير اينها را مي‏بينيم . في المثل ابويوسف قاضي‏ القضاش هاروني طرفدار جدي اصل عدل مي‏شود و احمد بن حنبل حبس كشيده‏ تازيانه خورده بشدت روش عدل را محكوم مي‏كند . به نظر ما توجيه جهتگيريهاي فكري و اعتقادي بشر با اين معيارها و مقياسها بصورت معيارهاي انحصاري ، ساده لوحانه است . غرض اصلي ما از طرح اين بحث در اين مقدمه ، يكي اين است كه نقش‏ قرآن را در برانگيختن افكار و انديشه‏ها نشان دهيم ، ديگر اينكه اهميت و اصالت آن را از نظر قرآن كريم روشن سازيم .

البته اين كتاب ، مدعي نيست كه بحث عدل را همه جانبه و قرآن پسند طرح كرده است ، آنچه احتمالا مي‏تواند ادعا كند اين است كه اين بحث را از نظر عدل تكويني و الهي كه يكي از مسائل مطروحه در قرآن در زمينه عدل‏ است تا حدي بصورت تازه و با ديد تازه‏اي طرح كرده است .

29 خرداد 1352 شمسي 17 جمادي الاولي 1393 قمري مرتضي مطهري

منبع:

aviny.com.

. 1 الرحمن / . 7

. 2 تفسير صافي ، ذيل همين آيه ( چاپ اسلاميه ، ج 2 ص 638 ) .

. 3 حديد / . 25

. 4 اعراف / . 29

. 5 بقره / . 282