لطفا منتظر باشید ...
/ سوره عنكبوت / آيه هاى 50 - 46
از آيه 46 سوره عنكبوت
46. وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
47. وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ فَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمْ الْكِتَابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلَاء مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الْكَافِرُونَ
48. وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ
49. بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ
50. وَقَالُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآيَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ
ترجمه
46 - و يا اهل كتاب [هاى آسمانى ] جز به آنچه نيكوترين [و انسانى ترين شيوه و سبك ] است بحث و گفتگو نكنيد، مگر با كسانى از آنان كه بيداد رواداشته؛ و [به آنان ] بگوييد: ما به آنچه به سوى [پيامبر] ما فرو فرستاده شده و [آنچه ] به سوى [پيامبر] شما فرو فرستاده شده است، ايمان آورديم؛ و خداى ما و خداى شما يكى است و ما در برابر [ذات پاك و بى همتاى ] او تسليم هستيم.
47 - و اين گونه، اين كتاب [پرشكوه ] را به سوى تو [اى پيامبر] فرو فرستاديم، پس آن كسانى كه به آنان [پيش تر از اين ] كتاب [آسمانى ] داده ايم، به آنان ايمان مى آورند، و از [كسى ]ت آيات [روشنگر] ما را انكار نمى كند.
48 - و تو [اى محمد (ص)!] پيش از اين [كه قرآن بر تو فرو فرستاده شود،] نه هيچ نوشته اى را مى خواندى و نه آن را به دست خود مى نوشتى؛ چرا كه در آن صورت باطل گويان [در مورد رسالت تو] به ترديد مى افتادند.
49 - بلكه اين [قرآن ] آيات روشنى است [كه ] در سينه هاى كسانى كه به آنان دانش داده شده است [جاى دارد]؛ و آيات [روشنگر] ما را جز بيدادگران [هيچ كس ديگر] انكار نمى كند.
50 - و [كفر گرايان ] گفتند: چرا از سوى پروردگارش نشانه هايى [آشكار] بر او فرو فرستاده نمى شود؟! [هان اى پيامبر!] بگو؛ جز اين نيست كه همه نشانه ها نزد خداست و من تنها هشدار دهنده اى روشنگرم.
نگرشى بر واژه ها
ولا تجادلو: اين واژه از ريشه «جدال» و «جدل» آمده و در اصل به مفهوم درهم پيچيدن است، و به همين تناسب در بحث و گفتگو و كشمكش گفتارى براى درهم پيچيدن طرف بكار مى رود. به باور پاره اى اين واژه از «جداله» بر گرفته شده كه به مفهوم زمين مى باشد و به تناسب كشمكش طرفين براى به زمين زدن ديگرى، به كارشان «مجادله» گفته مى شود.
ولا تخطّ: از واژه «خطّ» آمده، كه به مفهوم نوشتن مى باشد.
لَاْرتاب: از ريشه «ارتياب» به مفهوم ترديد نمودن، و نيز تهمت زدن آمده است.
مبطون: جمع واژه «مبطل» به مفهوم باطل گرا و كسى است كه در انديشه باطل ساختن چيزى است.
تفسير نيكوترين و انسانى ترين روش براى گفت و شنود
پس از ترسيم دعوت آسمانى موسى در آيات پيشين، اينك در بيان چگونگى دعوت پيروان اديان و كتاب هاى پيشين آسمانى به آخرين پيام خدا و در نمايش چگونگى گفت و شنود و بحث و مناظره با ديگران مى فرمايد:
ولا تُجا دِلوُااَهلَ الْكِتابِ اِلاَّ بِالَتى هَىَ اَحْسَنُ 0
و با اهل كتاب جز به نيكوترين و شايسته ترين شيوه گفتگو نكنيد...
به باور برخى از مفسران منظور بحث و گفتگو به صورت بهترين شيوه با مسيحيان نجران است كه براى تحقيق پيرامون قرآن و حقانيت دعوت پيامبران و رسالت او هيئتى از دانشمندان و پارسايان خويش را به مدينه گسيل داشتند.
امّا به باور برخى ديگر منظور بحث و گفتگو به نيكوترين شيوه و روش با يهوديان و پيروان حضرت مسيح است.
منظور از بحث و گفتگو به بهترين و نيكوترين روش يا «التى هى احسن» اين است كه انسان با بيانى قانع كننده و سرشار از دليل و برهان و در بهترين قالب و بيان، با آنان گفتگو نمايد تا خردمندانشان سخنى را پذيرا و به درستى دعوت پى بردند، و نيز اين دعوت و گفتار به انگيزه خيرخواهى و سودرسانى به ديگران و با نرمش و مدارا و تنها در جهت شناخت حق و به هدف شناساندن آن به همنوعان انجام گيرد.
آيه مورد بحث در مفهوم و محتوا بسان اين آيه است كه مى فرمايد:
فقو لا له قولاً ليّناً لعله يتذكراويخشى (1)
و با او سخنى نرم و ملايم گوييد. باشد كه اندرز گيرد و به خود آيد و يا بترسد.
به بيان پاره اى بهترين و نيكوترين شيوه در بحث و گتفگو آن است كه شنونده را از نظر فكر و انديشه قانع و از نظر عواطف و احساسات در جهت پذيرش حق برانگيزد؛ و يا اينكه بحث و مناظره به گونه اى باشد كه شنونده آن را هماهنگ با فطرت سالم انسانى و خرد رشد يافته خويش بيابد و بر آن دل بدهد؛ و شايد بحث و گفتگو بهترين روش هر دو معنا را در برداشته باشد.
آيه شريفه نشانگر اين نكته ظريف و دل انگيز است كه دعوت مردم به سوى خدا و ارشاد و رهبرى جامعه به سوى حق و عدالت، بايد به نيكوترين و انسانى ترين شيوه و با زيباترين سبك انجام پذيرد و با نرمش و ملايمت و روشنگرى و آگاهى بخشى به توده ها، به آنان امكان داده شود تا نشانه هاى يكتايى و قدرت خدا را بنگرند و در آنها بينديشند و آن گاه ايمان آورند.
اِلاَّالَّذينَ ظَلَموُا مِنْهُمْ
مگر آن كسانى كه ستم پيشه ساختند، چرا كه اين گروه نه در برابر بهترين و نيكوترين منطق و مناظره، سرفرود آورده و به حقانيت اسلام و پيامبر ايمان آورند، و نه دست از دشمنى و مخالفت و پيكار ظالمانه ت خويش با اسلام و قرآن برداشتند و نه زندگى مسالمت آميز و پرداخت «جزيه» را پذيرفتند؛ بلكه با حق ستيزى و بهانه تراشى آتش جنگ را شعله ور ساخته و به شرارت و بيداد پاى مى فشارند و روشن است كه با چنين مردمى بايد به زبان خودشان سخن گفته و شجاعانه در برابرشان ايستاد تا حق را پذيرا شده و اسلام آورند و يا به زندگى مسالمت آميز و بدون حق ستيزى و دشمنى تن دهند.
آنچه آمد ديدگاه «مجاهد» و «سعيدبن جبير» در تفسير آيه است، امّا به باور «ابومسلم» منظور آن كسانى بودند كه به انگيزه كينه توزى و حق ستيزى، رسالت پيامبر را با اينكه با بهره ورى از تورات و انجيل حق مى دانستند، آن را نپذيرفته و بر مردم پوشيده مى داشتند. «ابن زيد» برآن است كه منظور از اين گروه كه بر خود ديگران ستم روا داشتند، آن كسانى بودند كه در بت پرستى و كفرگرايى پافشارى مى كردند، و با وجود دليل و برهان بر پوچى پرستش هاى ذلّت بار، و انبوه نشانه ها بر شناخت خدا و يكتايى او، باز هم در راه كفر و بيداد گام مى سپردند و حق را نمى پذيرفتند. روشن است كه با چنين كسانى بحث و گفتگوى روشنگرانه و مناظره به بهترين روش نيز سود بخش نخواهد بود.
به باور ما آيه شريفه در بردارنده همه اين مفاهيم است و روشنگرى مى كند كه: با همه انسانهاى حقجو و درست انديش به ويژه اهل كتاب به بهترين سبك بحث و گفتگو كنيد، مگر آن كسانى كه به خود ستم رواداشته و با كشمكش و درگيرى با مردم مسلمان و پافشارى در حق ستيزى و دشمنى روشن سازند كه خواهان زندگى مسالمت آميز و انسانى و احترام متقابل نيستند؛ت آرى، با چنين كسانى بايد به مبارزه برخاست و از حق و عدالت در برابر تجاوز آنان شهامتمندانه دفاع كرد.
«قتاده» مى گويد: اين آيه به وسيله آيه جهادِ با شمشير فسخ گرديد، امّا اين ديدگاه درست نيست، چرا كه بحث و مناظره با ديگران در هر شرايط بايد به نيكوترين شيوه انجام پذيرد و هماره بايد با بهترين و زيباترين سبك ديگران را به اسلام و قرآن و پيام انسان ساز پيامبر دعوت كرد.
وَ قوُلوُاامَنّا بِالَّذى اُنْزِلَ اِلَيْنا وَ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ
و شما توحيد گرايان در دعوت آنان به سوى اسلام بگوييد: ما به همه آنچه از سوى خدا بر ما و شما فرو فرستاده شده است، ايمان آورديم.
وَاِلهُنا وَ اِلهُكُمْ واحِدٌ
و خداى ما و خداى شما در حقيقت يكى است.
وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
و ما در برابر ذات پاك او تسليم و فرمانبردار او هستيم.
در دومّين آيه مورد بحث مى فرمايد:
وَ كَذالِكَ اَنْزَلْنا اِلَىْ َ الْكِتابَ
و اين گونه ما اين كتاب پرشكوه را به سوى تو اى پيامبر! فرو فرستاديم، درست همان گونه كه به سوى «موسى» و «عيسى» كتاب آسمانى فرو فرستاديم.
فَالَّذينَ اتَيْناهُمُ الْكِتابَ يُؤمِنوُنَ بِهِ
و كسانى كه پيش از اين كتاب آسمانى و دانش و آگاهى آن را به آنان داده ايم، به قرآن و ايات روشنگر آن ايمان مى آورند.
منظور از آنان، نمونه هايى از حق طلبان همانند «عبدالله بن سلام» و ياران او مى باشند و واژه كتاب نيز اشاره به تورات و انجيل دارد.
وَ مِن هوُلاء مَن يُؤمِنُ بِهِ
و از اين شرك گرايان مكّه نيز كسانى هستند كه ايمان به قرآن خواهند آورد.
ضمير «بِهِ» ممكن است به قرآن يا پيامبر گرامى باز گردد. ممكن است منظور از كسانى كه به آنان كتاب داده ايم، مردم مسلمان باشند و كتاب نيز اشاره به قرآن شريف باشد كه به آنان ارزانى گرديد؛ و ممكن است منظور از «الكتاب»، قرآن و منظور از «و من هؤلاء...» برخى از يهود و نصارا باشند كه به قرآن ايمان مى آورد.
وَ ما يَحْجَدُ بِاياتِنا اِلاَّ الْكافِروُنَ
و آيات روشن و روشنگر ما را جز كفر گرايان و حق ستيزان هيچ كس ديگر انكار نمى كند، و انكار كفر گرايان نيز بر تو اى محمد (ص)! زيانى نخواهد رسانيد.
دو سند درستى دعوت پيامبر و رسالت او
در سومين آيه مورد بحث آفريدگار هستى پيامبرش را مخاطب مى سازد و مى فرمايد:
وَ ما كُنْتَ تَتْلوُا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كَتابٍ
و تو اى پيامبر! پيش از فرود قرآن نه هيچ خطّ و نوشته اى را مى خواندى،
وَ لا تَخُطّهُ بِيَمينِكَ
و نه آن را به دست خويشتن مى نوشتى، و در پرتو وحى الهى آموزگار عصرها و نسل ها شدى.
اِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلوُنَ
چرا كه اگر جز اين بود بيهوده گويان و باطل گرايان راه ديگر و بهانه ديگرى در ترديد افكنى و دروغ شمردن دعوت رسالت تو مى يافتند و مى گفتند: آنچه را به عنوان آيات قرآن بر مردم مى خوانى، چيزهايى است كه از كتاب هاى پيشينيان بر گرفته و از آنها آموخته و نسخه بردارى نموده اى.
آرى، اينك كه ولادتگاه و دلالت تو و جايگاه رشد و تكامل تو محيط آنان و بسان آنان است و تو در برابر ديدگان آنان بوده اى و خود ديده اند كه نه به مكتب رفته اى و نه درسى خوانده اى، و با اين وصف كتاب انسان ساز و پرشكوهى آورده اى كه عصرها و نسل ها از آوردن همانند آن ناتوانند، خرد سالم بر آنان حكم مى كند كه دعوت تو را آسمانى بدانند و باور دارند كه آن را از سوى آفريدگارت دريافت داشته اى؛ چرا كه چگونه باور كردنى است كه فردى از ولادت تا مراحل كودكى، جوانى، ميانسالى، به هنگام سفر و در حال حضور در وطن، همه جا و در همه حال در برابر ديدگان جامعه و مردمى باشد و نزد آموزگارى براى آموزش نرود و براى نوشتن هرگز قلمى به دست نگيرد، آن گاه به يكباره كتابى پرشكوه و آيينى سرشار از محتوا و مفاهى بلند و انسان ساز بياورد كه همگان از آوردن همانند آن ناتوان باشند؟! آيا جز اين است كه او آن كتاب و آن آيين را از سوى خدا آورده است؟!
«سيد مرتضى» قدس سرّه مى گويد: اين آيه بهترين دليل بر اين واقعيت است كه پيامبر گرامى پيش از انگيزشش از سوى خدا به رسالت و پيامبرى نه خواندن مى دانست و نه نوشتن، امّا پس از بعثت به باور من در هر دو رشته آموزگار همگان بود.
ظاهر آيه شريفه نيز ديدگاه او را تأييد مى كند، چرا كه آيه شريفه خواندن و نوشتن را پيش از دريافت وحى از آن حضرت نفى مى كند و ادامه آيه نيز همان نكته را نشانگر است؛ چرا كه اگر آن بزرگوار پيش از پيامبريش خواندن و نوشتن مى دانست، در آن صوورت باطل گرايان و بهانه جويان راه جديد و بهانه تازه اى ساز مى كردند و رسالت او را دروغ مى شمردند، امّا آگاهى به خواندن و نوشتن پس از دريافت وحى ديگر اين بهانه را به دست آنان نمى دهد، چرا كه پس از بعثت ممكن است فرشته وحى به او آموخته باشد.
در چهارمين آيه مورد بحث مى افزايد:
بَلْ هُوَ اباتٌ بَيِّناتٌ فى صُدُورِ الَّذينَ اوُتوُ اْلعِلْمَ
بلكه اين قرآن آيات روشن و روشنگرى است كه در سنيه هاى كسانى كه به آنان دانش داده شده است، جاى دارد.
در تفسير اين آيه ديدگاه هاى متفاوت است:
1 - به باور «حسن» منظور از دانايان پيامبر گرامى و توحيد گرايان راستين هستند كه قرآن و آيات آن را حفظ كرده و در آنها مى انديشند و مفاهيم بلند آن آيات را در آئينه جانها نقش مى نمايند.
2- امّا به باور پاره اى ديگر منظور از اين دانايان و آگاهان امامان راستين از آل محمد (ص) مى باشند، كه روايت رسيده از حضرت باقر عليه السلام و نيز امام صادق عليه السلام اين ديدگاه را بيانگر است.(2)
3 - از ديدگاه «ضحاك» منظور وجود گرانمايه پيامبر است كه پيش از دريافت وحى خواندن و نوشتن نمى دانست؛ و منظور از سينه هاى دانايان نيز، سينه هاى دانشمندان يهود و نصارا است كه پيامبر را با همين وصف و ويژگى از كتاب هاى آسمانى مى شناختند.
4 - امّا از ديدگاه «قتاده» منظور آيات قرآن است كه در سينه ها و دل هاى مردم با ايمان جاى دارد و آنها را حفظ مى كنند؛ چرا كه پيش از فرود قرآن بر زجاجه جان پيامبر، كتاب هاى آسمانى خوانده مى شد، امّا جز اندكى از مردم، ديگران به خواند آنها بسنده مى نمودند و آنها را حفظ نمى كردند.
وَ ما يَحجَدُ بِاياتِنا ِلاَّالظّالِموُنَ
و آيات روشن و روشنگر ما را جز بيدادپيشه گان انكار نمى كنند.
آرى، تنها آن كسانى كه به خويشتن ستم رواداشته و با هدف هاى بلند و انسان ساز قرآن پيكار مى كنند آيات قرآن را انكار مى نمايند.
به باور پاره اى منظور در درجه نخست شرك گرايان قريش و يهودان حق ستيز مى باشند.
بهانته جويى براى فرار از پذيرش حق
همين كفرگرايان و ظالمان براى گريز از حق به بهانه جويى پرداخته كه:
وَ قالوُا لَوْلا اُنْزِلَ عَلَيْهِ اياتٌ مِنْ رَبِّهِ
چرا نشانه ها و معجزه هاى روشن و روشنگرى، بسان معجزه هاى موسى و مسيح از سوى پروردگارش بر محمد (ص) فرو فرستانده نمى شود؟
منظور آنان اين بود كه ما به او ايمان نخواهيم آورد تا براى ما از زمين چشمه اى جوشان پديد آورد، و يا كوه صفا را به طلا تبديل سازد و...
پاره اى از شرك گرايان نيز به انگيزه افشاندن بذر ترديد و نفاق بر دل ها مى گفتند: او نيز بايد بسان موسى كه دريا را شكافت و عصا را به اژدها تبديل ساخت معجزه اى آشكار و دل بخواه براى ما بياورد!
قُلْ اِنَّمَا الاياتُ عِنْدَ اللَّهِ
هان اى پيامبر ما! به بهانه جويان بگو! نشانه ها و معجزه ها تنها نزد خدا و به خواست او، نه به دلخواه شما و من؛ اوست كه براساس مصالح و حكمت و بر پايه مقتضات زمان و مكان براى هر پيام آورى نشانه و معجزه اى كه روشنگر درستى دعوت و حقانيت رسالت او باشد ارزانى مى دارد و به من نيز معجزه و نشانه داده است.
وَ اِنَّما اَنَا نَذيرٌ مُبين
و من تنها هشدار دهنده اى روشنگرم و به طور آشكار شما را از آينده تيره و تار و نافرمانى پروردگار هشدار داده و راه حق را از باطل و بيداد برايتان روشن مى سازم و براى درستى دعوت و راستى گفتارم نيز همان معجزه و نشانه آشكارى را كه خدا به من داده است، آن را در برابر ديدگانتان قرار مى دهم.
پرتوى از آيات زيباترين و نكوهيده ترين شيوه گفت و شنود
در آياتى كه گذشت قرآن شريف به پيروان خويش دستور مى دهد كه از كشمكش و درگيرى در بحث ها بپرهيزند و براى روشنگرى و آگاهى بخشى و نفوذ در ژرفاى جانها و واعماق دلها و كران تا كران دستگاه خرد و گستره عواطف انسانها بهترين و زيباترين شيوه بحث و گفت و شنود را برگزينند؛ از اين رو بايد شيوه ناپسند را شناخت و از آن دورى جست، و بهترين روش را نيز ديد و آن را راه و رسم خويش قرار داد و با بهترين و نيكوترين سبك و اسلوب به گفت و شنود و بحث و مناظره حق جويانه و روشنگرانه و طبيبانه نشست.
الف - زيباترين و انسانى ترين روش بحث و مناظره
زيباترين سبك بحث و مناظره، سبك و اسلوبى است كه داراى اين نقاط مثبت و اين ويژگى هاى اساسى باشد:
1 - انسان در انديشه حق جويى و حق پويى و شناخت حق باشد، نه اثبات سليقه ها، يافته ها، بافته ها، انديشه ها و افكار خويش و ديكته آن به طرف.
2 - با سخنان و ديدگاه ها براساس وجدان و انصاف برخورد كند، نه براساس پيشداورى ها و دنباله روى ها و جمود و تعصّب و اوهام و خرافات.
3 - در پرتو آگاهى و شناخت و دليل و برهان بحث و گفتگو كند، و بكوشد تا نخست در پرتو استدلال دقيق و نيرومند در قلمرو انديشه و دستگاه تعقّل ديگران نفوذ نموده و تحول فكر پديد آورد نه با تحميل و هوچى گرى.
4 - و آن گاه بكوشد تا در عواطف انسانها نفوذ كند، چرا كه تنها با دليل و برهان و بحث هاى خشك نمى توان دل ها را دگرگون ساخت و اين كار، يعنى نفوذ در عواطف انسان ها و سراچه قلب آنان در گرو آن است كه انسان: با نرمش و خلق و خوى نيكو، با رعايت حقوق متقابل، با احترام به يافته ها و سليقه ديگران، با خيرخواهى و نوع دوستى و صفا و محبت وارد ميدان گردد.
5 - و سرانجام اينكه از برترى جويى، خودنمايى، غرور، خودبزرگ بينى، تحقير ديگران، تحميل عقيده و ديدگاه خود، پرخاشگرى و خشونت، بدزبانى و زشت گويى بايد پرهيز نمود كه اينها آفت نفوذ در دل ها و عواطف انسان هاست و به جاى دگرگونى مطلوب به تحول، مطلوب مى انجامد.
ادع الى سبلى ربك بالحكمة و الموعظة الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن...(3)
با فرزانگى و اندرز نيكو به راه پروردگارت فراخوان و با آنان براساس شيوه و سبكى كه زيباتر است بحث و گفتگو نما...
نمونه هاى اين نيكوترين سبك و زيباترين روش براى گفت و شنود در آيات و روايات بسيار است كه از جمله مى توان به سبك مناظره قرآن در موضوع مبدأ و معاد(4) با شرك گرايان و انكارگران خدا و روز رستاخيز نگريست.(5)
ب: ناپسندترين روش بحث و گفتگو
و از آنچه آمد روشن مى شود كه ناپسندترين و زشت ترين شيوه بحث و گفتگو آن است كه اين آفتها در آن راه يابد:
1 - انسان فاقد روحيّه حق جويى و حق طلبى باشد.
2 - براساس دليل و برهان سخنى نگويد، بلكه با دنباله روى از ديگران و نشخوار كردن بافته هاى ديگران قيل و قال كند.
3 - دچار آفت تعصبّ و جمود باشد.
4 - برترى جويى و خود بزرگ بينى در كارش سايه افكند.
5 - در بحث، رعايت حقوق متقابل و حرمت ديگرى نباشد.
6 - هدف تحميل يافته ها و بافته هاى خود به طرف باشد.
7 - تمسخر و ريشخند، تحقير و توهين، زخم زبان و نيش زدن وحملات زبانى، جاى روشنگرى و نرمگويى و دقت و موشكافى را بگيرد.
از اين شيوه بحث و كشمكش در فرهنگ قرآن و اهل بيت به «جدال» و «مراء» تعبير شده و تست نكوهش گرديده است؛ چرا كه اين سبك گفت و شنود و يا كشمكش و درگيرى زبانى، در حقيقت جنگ سرد است و هدف دريدن و ترور شخصيت و فكر و انديشه عقيده ديگرى است، نه رسيدن به حق و عدالت و بهترين راه زندگى؛ و واژه ها بسان تيرهايى مرگبارند كه شليك مى گردند تا حيثيت و كرامت طرف رانابود سازند.
پيامبر گرامى فرمود:
لا يستكمل عبد حقيقة الايمان حتى يدع المراء و ان كان محقّاً(6)
هيچ كسى حقيقت ايمان را در نمى يابد مگر اينكه «مراء» يا برترى جويى و اظهار فضل و كمال را در بحث و گفتگو با ديگران وانهد، اگر چه حق با او باشد.
و نيز حضرت «سليمان» به فرزندش فرمود:
يا بنّى! اياك و المراء فانّه ليست فيه منفعة، و هو يهيج بين الأخوان العداوة(7)
پسر جانم! از «جدال» يا تحقير ديگران در بحث و گفتگو بپرهيز، چرا كه نه تنها سودبخش نيست كه آتش كين و دشمنى را نيز در ميان برادران شعله ور مى سازد.
