شهادت در کلام امیرالمومنین

قسمت دوم

كوچ به دروازه حیات :

نزد مولا علی علیه السلام «شهادت‏» بازگشت ابدی مؤمن به دنیای باقی به حساب می‏آید و این از آن روست كه «مرگ‏» را سفری به دروازه‏حیات‏می‏داند;یعنی شهادت بهترین مرگ‏هاست چون سفرالی‏الله است؛ سفری كه از آغاز، تمامی بشریت‏با آن آشنا بوده و همگان را در یك جا به هم می‏رساند.

در نقلی، آمده است كه آن حضرت گروهی را كه فردی از آن‏ها مرده بود، تسلیت دادند و فرمودند: «مرگ، از شما آغاز نشده و به شما نیز پایان نخواهد یافت. چنانچه‏این‏دوست‏شمابه‏سفر می‏رفت، از شما دورمی‏شد، اكنون بپندارید كه به یكی از سفرها رفته. اگر او باز نگردد (كه نخواهدآمد) شمابه‏سوی‏اوخواهیدرفت‏». (28)

و البته تردیدی نیست كه این سفر، جز كوچ زیبای یك پرنده مهاجر نیست; كوچی كه از جانب دنیای دیگر هدایت‏شده: «و ترحلوا فقد جدبكم‏» (29)؛ از دنیا كوچ‏كنید كه برای كوچ دادنتان تلاش می‏كنند. ونیز مهاجر، هر آن به انتظار نشسته است; چرا كه: «الرحیل و شیك‏» ؛ (30) كوچ كردن نزدیك است. و این انتظاری است كه هر «آن‏» آن، یك عمر است‏به قدر سرعت‏یك «آن‏» : «و ان غایة تنقصها اللحظة‏» (31) ؛ آنات و لحظاتی كه در قالب ساعات، روزها، ماه‏ها و سال‏های عمر آدمی، شتابان در حركت است و به پیش می‏رود; كه فرمود: « فان غدا من الیوم قریب. ما اسرع الساعات فی الیوم، واسرع الایام فی الشهر و اسرع الشهور فی السنة، و اسرع السنین فی العمر» ؛ (32) فردا به امروز نزدیك است. وه‏ كه چگونه ساعت‏ها در روز، و روزها در ماه، و ماه‏ها در سال، و سال‏ها در عمر آدمی شتابان می‏گذرد!

و بر همین پایه، سزاوار است كه زندگی انسانی كوتاه مدت بوده و دوامی نداشته باشد، مگر به اندازه یك سفر كوچك. آن حضرت‏علیه السلام فرمود: «خدای سبحان شمارا بیهوده نیافرید و به حال خود وانگذاشت. میان شما تا بهشت‏یا دوزخ، فاصله اندكی جز رسیدن مرگ نیست. زندگی كوتاهی كه گذشتن لحظه از آن می‏كاهد و مرگ آن را نابود می‏كند، سزاوار است كه كوتاه مدت باشد؛ زندگی، كه شب و روز آن را به پیش می‏راند، به زودی پایان خواهد یافت (و لذا) مسافری كه سعادت یا شقاوت همراه می‏برد، باید بهترین توشه را با خود بردارد. » (33)

مرگ و  ترس :

رمز نگاه حیات‏بخش مؤمن به «مرگ‏» نیز در همین سفر ابدی و كوچ زودهنگام اوست و قطعا همین سر برگزیدگی و نیكی مرگ نزد جوان‏مرد است; جوانمردی كه پستی و خواری را برنمی‏تابد: «المنیة و لا الدنیة‏» ؛ (34) مرگ برای جوان‏مرد، برگزیده و نیك است، نه پستی و خواری.

گو این‏كه در چنین ذائقه‏ای شیرین و همگانی، طعم بازگشت‏به حیات حقیقی و رجوع به سرچشمه نیكی‏ها و خوبی‏ها نهفته است كه فرمود:

«كل نفس ذائقة الموت ثم الینا ترجعون. » (عنكبوت: 57)

و برای نفس مطمئنه، در این رجوع الهی، حلاوتی‏است كه‏دیگرمحل و محملی برای تلخی سكرات موت باقی نمی‏ماند.

بدین‏روی، جوان‏مرد را چه باكی است از مرگ؟ كه او، خود، به دروازه مرگ قرب وصول یابد یا این‏كه مرگ، او را به ناگهان دریابد: «فوالله ما ابالی دخلت الی الموت او خرج الموت الی‏» (35) ؛ به خدا سوگند، هیچ باكی ندارم كه من به سوی مرگ روم یا این‏كه ناگاه، مرگ مرا دریابد.

این یقین و اطمینان عالی الهی، مولا علی‏علیه السلام را در حصن حصینی قرار داده است كه می‏فرماید: «ان الاجل جنة حصینة‏» (37) . و چون به یقین می‏داند كه اجل نگهبان خوبی بوده و او را به تنهایی كافی است، می‏فرماید: «كفی بالاجل حارسا. » (38) پس هیچ جای ابهام و تردید نیست; چنانچه خود با پای خویشتن نزد قاتل می‏رود تا او را دریابد! و در این حال، چگونه از خبر مرگ، رنگی و رشحه‏ای از ترس به خود راه دهد كه فرمود: «و ان علی من الله جنة حصینة، فاذا جاء یومی انفرجت عنی واسلمتنی فحینئذ لا یطیش السهم و لا یبرء الكلم‏»(39) ؛ (پروردگار برای من سپر محكمی‏قراردادكه مرا حفظ نماید. هنگامی كه روز من به سرآید، از من دور می‏شود و مرا تسلیم مرگ می‏كند و در آن روز نه تیر خطا می‏رود و نه زخم بهبود می‏یابد.)

و برای چنان انسان عالی متعالی، (41) نه تنها جایی ترس و تردید نیست كه حتی او تعجبی از مرگ نیز به خود راه نمی‏دهد:

(عجب‏می‏دارم از ناشكیبایی گریه‏كننده مصیبت رسیده به‏اهل یا خویش نزدیكش، صاحب اندوه، شكافته گریبان و گوینده واویلا به نادانی. گویا كه مرگ همچو چیزی عجیب است !(42)

تعجب امام‏علیه السلام از این است كه چگونه گروهی از مردم، از مرگ، تعجب به خود راه می‏دهند و حال آن‏كه هشدار موت نزدیك است و این دیدار به زودی انجام می‏گیرد: «و قال‏علیه السلام: اذا كنت فی ادبار والموت فی اقبال، فما اسرع الملتقی‏» ؛ (43) هنگامی كه زندگی را پشت‏سرمی‏گذاری ومرگ به‏تورو می‏آورد، پس دیدار با مرگ چه زود خواهد بود!

قرب به مرگ :

آن حضرت علیه السلام بارها به این حقیقت اشاره كرده‏اند كه فرار از این دروازه، ورود به آن است:

« ایها الناس كل امری‏ء لاق ما یفر منه فی فراره، و الاجل مساق النفس، و الهرب منه موافاته. . . » ؛ (44)

ای مردم، هر انسانی در حالی كه از مرگ می‏گریزد، آن را دیدار می‏كند و اجل، سرآمد زندگی و فرار از مرگ، نزدیكی به آن است.

اگر در این منظر، فرار از مرگ، قرب به آن تلقی شده، از آن روست كه: « ولا یمكن الفرار من حكومتك‏» (45) ؛ چه این‏كه «موت‏» ، بهترین و زیباترین نماد حكومت مطلق ذات الهی است كه فرمود: «اینما تكونوایدرككم الموت ولو كنتم فی بروج مشیدة. » (نساء: 78)

(مثنوی)

بدین‏روی‏رهایی از این مظهر حكومت مطلق الهی امكان‏پذیر نیست، هر چند انسان، دوستدار بقا و حیات همیشگی باشد، چه رسد به این‏كه ترس و خوف، مانعی برای نجات از آن به حساب آید: «فما ینجو من الموت من خافه، و لا یعطی البقاء من احبه‏» ؛ (46) آن كه از مرگ بترسد، نجات نمی‏یابد و آن كه زنده ماندن را دوست دارد، برای همیشه در دنیا نخواهد ماند.

همه بشریت‏شكار مرگی‏اند كه فرار كننده آن نجاتی ندارد و هر كه را بجوید به آن دست‏یافته، سرانجام او را می‏یابد: « و انك طرید الموت الذی لاینجو منه هاربه، ولا یفوته طالبه، ولابد انه مدركه‏» (47)

پس اگر برای چنین مرگی باید مهیا بود، بدان دلیل است كه او هر آن، در مقام ادراك و مترصد اتخاذ انسان است: « و بادروا الموت الذی ان هربتم منه ادرككم و ان اقمتم اخذكم‏» (48)

حركت‏یا سكون :

بر همین اساس، تفاوت مرگ نزد اهل دنیا و آخرت نیز خود را می‏نمایاند: مرگ، در منظر اهل دنیا، رنگ تعلق و جذبه دنیوی به خود گرفته و در این دیدگاه، پایان همه هویت انسانی انسان به شمار می‏آید: « ان هی الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا» (مؤمنون: 40) در این صورت، جلوه حقیقی موت به جای حركت و ارتقا، سكون سرد و ثبات خاموش است و از همین‏رو، برای صاحب آن جز حسرت باری ندارد:

داستان این دسته از زبان مولا علی‏علیه السلام « داستان دنیاپرستانی است كه می‏خواهند از جایگاهی پر از نعمت‏به سرزمین خشك و بی‏آب و علف كوچ كنند و لذا، در نظر آنان امری ناراحت‏كننده‏تر از این نیست كه از جایگاه خود جدا شوند و باید ناراحتی‏ها را تحمل كنند. » (50)

اما در برابر این گروه، «كسانی‏اند كه دنیا را آزموده‏اند و چون مسافرانی كه در منزلی بی‏آب و علف و دشوار اقامت دارند، قصد كوچ به سرزمینی می‏كنند كه آسایش و رفاه در آن‏جا فراهم است. . . تا با آرامش به جایگاه وسیع و منزلگاه امن قدم بگذارند و لذا، در طول سفر، احساس سختی و ناراحتی نمی‏كنند. . . و هیچ چیز برای آنان دوست‏داشتنی نیست، جز آن كه به منزل امن و محل آرامش دست‏یابند. » (51)

در واقع، مرگ نزد اهل آخرت، حركت‏به سوی عالم جدیدی است؛ « وطریق الی الاخرة‏» (52) عالمی كه انسان مؤمن از پیش، با آن آشنایی داشته و اگرچه به ظاهر با اهل دنیا هم‏نشین است، ولی در حقیقت، با اهل آخرت در حال گردش و معاشرت می‏باشد. بنابراین، مرگ را از دریچه پایان كالبد جسمانی انسان، نمی‏نگرد، بلكه آن را موت قلب در تقلب روح فطری انسانی از وجه رب می‏داند كه آن حضرت‏علیه السلام در ویژگی‏های زهاد فرمود: «پارسایان گروهی‏اند در ظاهر، اهل دنیا، ولی از آن نیستند . . . و اگرچه هم‏نشین اهل دنیایند، ولی بین اهل آخرت در حال گردشند و اهل دنیا را نظاره می‏كنند كه به مرگ جسد خود اهمیت می‏دهند و ایشان به مرگ دل‏های زنده خود. » (53)

پس بی‏تناسب نیست كه آن حضرت‏علیه السلام می‏فرمود: «ذكرالموت صیقل القلب‏» و «نسیان الموت صداء القلب‏» . (54) و اگر زاهد الهی باشتاب، به استقبال مرگ می‏رود و پیش از آمدنش آراسته آن سفر می‏شود، از آن روست كه: «و بادرو الموت و غمراته، وامهدوا له قبل حلوله، واعدوا له قبل نزوله، فان الغایة القیامة‏» . (55)

در این صورت، برای خردمند چه پنددهنده‏ای بهتر از «مرگ‏» و برای نادان، چه عبرتی بهتر از آن خواهد بود؟ ! كه فرمود: «و كفی بذلك واعظا لمن عقل، و معتبرا لمن جهل‏» (56)

خردمندی كه هر صبحگان، بانگ رسای فرشتگان الهی را می‏شنود و خود را در شمول این خطاب عمومی، حتی با انبیای عظام‏علیهم السلام نیز یكسان قلمداد می‏نماید كه: «ان لله ملكا ینادی فی كل یوم: لدوا للموت واجمعوا للفناء، وابنوا للخراب‏» . (57)

و یكسان گردانید خدا در مرگ، خلق را، به‏مرتبه‏ای كه‏پیغمبر خدا را نیز محابا نكرد. خدای‏رافرشته‏ای‏است‏كه‏هرروزآوازمی‏دهد: بزایید برای مرگ و بنا كنید برای ویرانی.(58)

جمع بندی :

بدین‏سان، اگر آن حضرت‏علیه السلام شیفته رفتن است، بدان روست كه شهادت را الحاق به عالم حق و پیوستن به آل حق می‏داند; همان نیك مردانی كه شتابان در حركتند و درمسیر زندگی‏جاوید، طعم گوارای كرامت الهی را دریافته‏اند: «و لوددت ان الله فرق بینی و بینكم، والحقنی بمن هو احق بی منكم. قوم والله میامین الرای، مراجیح الحلم، مقاویل بالحق، متاریك للبغی، مضوا قدما علی الطریقته، و اوجفوا علی المحجة، فظفروا بالعقبی الدائمة، والكرامة الباردة‏» ؛ (59) به خدا سوگند، دوست داشتم كه خدا میان من و شما جدایی اندازد و مرا به كسی كه نسبت‏به من سزاوارتر است ملحق نماید. به خدا سوگند، آنان مردمی بودند نیك‏اندیش، ترجیح‏دهنده بردباری، گویندگان حق و ترك‏كنندگان ستم. پیش از ما به راه راست قدم گذاشتند و شتابان رفتند و در به دست آوردن زندگی جاویدان آخرت و كرامت گوارا، پیروز شدند.

نزد چنین كسانی «شهادت‏» ، لقای آستان رب اعلی است، چرا كه شهید در سرای امن جایگزین خواهد شد: «والله، لقوا الله فوفاهم اجورهم و احلهم دارالامن بعد خوفهم‏» ؛ (60) به خدا سوگند، آن‏ها خدا را ملاقات كردند و پاداش آن‏ها را داد و پس از دوران ترس، آن‏ها را در سرای امن خود جایگزین نمود. در این منظر، اگر مجاهد فی سبیل الله، بی‏قرار و سراسیمه به سوی شهادت‏می‏شتابد، ازآن‏روست كه «شهادت‏» را دروازه ورود و سپس وصول به عالم باقی می‏داند و از این‏رو نزد او، «مرگ‏» تنها ناله‏های شیرین حال وصال است؛ یعنی:

آن‏حضرت علیه السلام عاشق شهادت است و این عشق پررنگ الهی، تمامی تلخ‏كامی‏های بی‏رنگ دنیای فانی را بر او پذیرفتنی و شیرین نموده است و به همین امید، پای در میدان می‏گذارد كه فرمود:

«والله، لولا رجائی الشهادة عند لقائی العدو لقربت ركابی ثم شخصت عنكم فلا اطلبكم ما اختلف جنوب و شمال‏» (62) ؛

به خدا سوگند، اگر امیدی به شهادت در راه خدا نداشتم، پای در ركاب كرده از میان شما می‏رفتم و شما را نمی‏طلبیدم; چندان كه باد شمال و جنوب می‏وزد.

وحشی‏بافقی

در حقیقت، او انسانی است كه وقتی به میدان قدم می‏گذارد، لباس شهادت به تن دارد و تنها در انتظار لقای رب اعلاست: «متسربلین سرابیل الموت، احب اللقاء الیهم لقاء ربهم‏» ؛ كسانی كه لباس شهادت به تن دارند ملاقات دوست داشتنی آنان ملاقات با پروردگار است.

برای چنین فردی كه به جذبه دوست‏داشتنی محبوب و معشوق مبتلاست، مرگ نیز طعم شیرین آتش بلای كوی رندی و وفاداری است; شیرینی وصال رب و قرب عشق‏بازی:

بر این بنیان، شهید برتر از ابرار و شهادت نیز مافوق هر بر است: «فوق كل بر بر، حتی یقتل الرجل فی سبیل الله‏» و رمز این برتری آن است كه در مقام نخست، «شهید» خویشتن خویش را ارتقا داده، بالا می‏برد; یعنی‏گویا كه پیامبر فرموده باشند: «الشهید ینظر الی وجه الله‏» .

او در منظر نظر «رب اعلی‏» قرار دارد و به همین دلیل نیز صاحب خبر عالی می‏گردد; چرا كه نظر خود را با عالم الوهیت و حقیقت پیوند زده است:

او راهبراست، چون‏صاحب‏خبرحقیقی است، و صاحب خبر است، از آن‏جا كه صاحب‏نظر است، و صاحب نظرشده، چرا كه خود را در منظر نظر رب قرار می‏دهد.

پس شهید، صاحب نظر است، اما صاحب نظری كه در منظر نظر «رب‏» جای یافته، نه در منظر نظر «عقل‏» . از این‏رو، نظر بازی است كه نظردان در كار او سخت‏حیران است و اگر بی‏خبران، مردد و حیرانند به دلیل آن است كه صاحب نظر حقیقی نیستند و در نتیجه، به جای راه‏بری، پسرانی راه‏روی مطلق پدران خویشند; پسرانی كه صرفا دل به نظر عقل خودبسته‏اند. وازبی‏خبری‏تا صاحب‏نظری، راه درازی در پیش است; راهی كه در نهایت، به وصل خورشید حق می‏انجامد و در آن‏جا، عاقلان، حیران و عاشقان، صاحب‏خبر و لذت حقیقی وصل و قربند:

درواقع، شهیداز خوددست می‏شوید و به نورحق می‏آراید. پس‏به‏كیمیای‏عشق، زر می‏شود و آن‏گاه از آفتاب فلك، نورانی‏تر و درخشان‏تر و سپس در منظر نظر رب اعلاست تا به مقام صاحب نظری بار یابد:

در این صورت، چنانچه نظرش به وجه الهی است، صاحب نظر می‏گردد و البته صاحب خبر؛ چرا كه «خبر» ، قرب به خداست و جز آن، خبری در عالم هستی، هستی نیافته و حقیقت ندارد. بنابراین، سراسر وجود این چنین مخبری، همه مملو از عشق و مستی است; چه این‏كه:

مثنوی

و از آن‏جا كه دیگر نفس و هستی خود را نمی‏بیند، به رهایی و آزادی دست‏یافته وسپس رستگاری حقیقی در انتظار اوست.

او اهل ارتقا، تعالی و تكامل به عالم بالاست; یعنی مرد راه است; انسانی كه با پای استوار اراده، قدم در راه عشق می‏گذارد. از آن سو، راه نیز مسیر حركت‏به سوی رهایی را به او می‏نمایاند:

عطارنیشابوری

بدین‏سان، مسیر او مسیر تكامل مطلوب است و از همین‏رو، پیوسته در حال طلب و صیقل اراده و بدین‏دلیل، دست از طلب برندارد تا به كام‏یابی مطلق نایل آید; یعنی نمایش رخ محبوب:

اما در مقام دیگر، شهید نه تنها بالا می‏رود كه بالا نیز می‏برد؛ اگر او اهل هدایت الهی است، پس برای اهل زمین نیز مهتدی است كه فرمود: «من یهد الله فهو المهتدی‏» (اعراف: 177)

                                              قسام بهشت و دوزخ آن عقده گشای

ما را نگذارد كه درآییم زپای (70)

او لاله‏ای است كه با شهادت، در زمین انسانیت می‏شكفد و لذا، یاد و نام او نیز همواره در منظر وجه بشریت قرار می‏گیرد; یعنی اگر در منظر نظر «رب اعلی‏» باقی است و الله سبحانه باقی و ماندگار، پس ذكر او نیز در منظر نظر تاریخ، همواره موجود یادكردنی خواهد بود:

در هر دشتی كه لاله‏زاری بوده است

از سرخی خون شهریاری بوده است

هر برگ بنفشه كز زمین می‏روید

خالی است كه بر رخ نگاری بوده است (71)

بنابراین، لاله‏ها در گلستان زمین برای انسان و انسانیت، حجت الهی‏اند و نشان خبری از یك صاحب نظر؛خبری واقعی كه به داغ سیاه آغشته و به خون سرخ افراشته است.

پس اگر لاله‏ها سیاه پوشند، «ما آن شقایقیم كه با داغ زاده‏ایم. » و اگر سرخ پوش، «این داغ بین كه بر دل خونین نهاده‏ایم‏» . (72) لاله‏ها، نبی امت‏اند و از همین‏رو، گل سرخ، عرق لطف مصطفی است. » (73) و شهید، در جای نبی می‏نشیند كه فرمود:

« و من یطع الله و الرسول فاولئك مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئك رفیقا. »(74) (نساء: 69)

چنانچه خبر، تنهاپرده‏برداری از حقیقت هستی است; یعنی قرب به خدا و عشق الهی. و اگر مخبران چنین خبری توحیدی

فقط پیامبران خدایند و به همین دلیل، انبیاعلیهم السلام امت‏بشری‏اند، شهدا نیز خبر از مخبران اولی آورده‏اند. پس او هم چون نبی، دستی و سری به عالم بالا دارد و لذا:

پیام شهدا همان پیام انبیاعلیهم السلام است: عشق و عاشقی، تمنا و تولا; به راه بودن و همواره در راه بودن; چه این‏كه شهید، دل خوش به تمنای وصال دوست، در ره عشق، خود را به سیل بلا می‏سپرد تا نزد رخ زیبای سمن‏سای، درد و هجران مرگ را به خوشی بیابد و آن‏گاه هر خطری را به عشق عشوه شیرین تولای دوست، به جان بیاساید البته همچنان در راه باشد و در سیر طلب، هر آن، شر خطر بلا را به شیرینی و خوشی لذت وصال یار بیازماید. . . و دعای آخر این‏كه:

چشم دل باز كن و

در گلستان شهادت،

لاله سرخ علوی بین

كه او ریشه در ساقی كوثر دارد.

مردی ز كننده در خیبر پرس

اسرار كرم ز خواجه قنبر پرس

گر طالب فیض حق به صدقی، حافظ

سرچشمه آن ز ساقی كوثر پرس. (77)

« از خدا، درجات شهیدان و زندگی سعادتمندان و هم‏نشینی با پیامبران را درخواست می‏كنیم. » (ر. ك. به: نهج‏البلاغه، خطبه 23، ص 68 )

پی نوشت :

28- نهج‏البلاغه، حكمت 357، ص 714

29- 30- 31- 32- 33- ر. ك. به: همان، خطبه 64، ص 112. نیز در خطبه 204، ص 426 آمده است: آماده حركت‏شوید - خدا شما را بیامرزد - ندای كوچیدن در میان شما داده شده است. / حكمت 187، ص 668 / خطبه 64، ص 112 / خطبه 188، ص‏370/ خطبه‏64، ص‏112/حكمت‏396، ص 724

34- قرآن مجید با ترجمه منظوم، ص 403

35- از سخنان آن حضرت‏علیه السلام در آستانه نبرد صفین‏است. (ر. ك. به: نهج‏البلاغه، خطبه‏55، ص‏106. )

36- با هر انسانی دو فرشته است كه او را حفظ می‏كنند و چون تقدیر الهی فرا رسد، تنهایش می‏گذارند. همانا عمر انسان، سپری نگه‏دارنده است. (ر. ك. به: نهج‏البلاغه، حكمت‏201، ص 670)

37- در یكی از روزهای جنگ صفین، امام سوار بر اسب در میدان رجز می‏خواندند و شمشیر به گردن آویخته بودند. یكی از یاران گفت: یا امیرالمؤمنین، خود را حفظ كن، نكند شما را غافلگیر كنند. در پاسخ او این جمله را فرمودند. (ر. ك. به: نهج‏البلاغه، حكمت 306، ص 702)

38- امام علی‏علیه السلام این سخنان را در آخرین روزهای عمر عزیزشان ایراد نمودند، هنگامی كه آن حضرت را از كشته شدن ناگهانی بیم دادند و اصحاب خبرازقصدابن ملجم نسبت‏به او دادند. ( ر. ك. به: نهج‏البلاغه، خطبه 62، ص 110) مرگ به تنهایی نگهبان خوبی است.

39- بهاءالدین خرمشاهی، (در ترجمه كفی بالاجل حارسا) ، روزنامه همشهری، ش 2255، (9 آبان 1379)

40- قاضی كمال الدین میرحسین بن معین‏الدین میبدی یزدی، شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب‏علیه السلام، تهران، میراث مكتوب، 1379، ص 310

41- 42- نهج‏البلاغه، حكمت 29، ص 628 / خطبه، ص 149، ص 272; این عبارات را حضرت‏علیه السلام پس از ضربت‏خوردن و پیش از شهادت بیان نمودند.

43- شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، «دعای كمیل‏»

44- قرآن مجید با ترجمه منظوم، ص 90

45- 46- 47- نهج‏البلاغه، خطبه 38، ص‏90 / نامه 31، ص 530 / حكمت 203، ص 672

48- قرآن‏مجیدباترجمه‏منظوم، ص‏344;وی‏درص‏501، ذیل‏آیه 24 سوره‏جاثیه‏كه فرمود: «وقالوا ما هی الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا» نیز آورده است:

بگفتند كفار هرگز حیات

نباشد جز این زندگی و ممات

كسی نیست ما را بمیراند او

قیامت نخواهد بود روبه‏رو

49 - 50- 51- 52- نهج‏البلاغه، نامه 31، ص 526 و نیز ر. ك. به: خطبه 109، ص 206

53- مكتبی شیرازی، كلمات علیه غرا، تهران، آینه میراث، 1378، ص 44 و 45

54- 55- 56- نهج‏البلاغه، خطبه‏190، ص 372 / همان / حكمت 132، ص 656

57- شرح‏دیوان منسوب به علی بن ابی‏طالب‏علیه السلام، ص 311

58- نهج‏البلاغه، خطبه 116، ص 226

59- همان، خطبه 181، ص 350; در ادامه آمده است: كجایند برادران من كه به راه حق رفتند و با حق درگذشتند؟ كجاست عمار؟ كجاست ابن تیهان؟ كجاست ذوالشهادتین؟ و. . .

60- دیوان حافظ، ص 54

61- نهج‏البلاغه، خطبه 119، ص 228

62- بخش پایانی نامه آن حضرت‏علیه السلام به معاویه (ر. ك. به: نهج‏البلاغه، نامه 28، ص 516)

64- دیوان حافظ، ص 303

65- 66- 67- دیوان‏حافظ، ص‏315/ص‏126/ص‏315

68- دیوان حافظ، ص 279

69- 70- دیوان حافظ، ص 152 / ص 371

71- علی‏رضا ذكاوتی قراگزلو، عمر خیام، تهران، طرح نو، 1379، ص 217

72- ما بی‏غمان مست دل از دست داده‏ایم

همه از عشق و هم نفس جام باده‏ایم

. . . ای گل، تو دوش داغ صبوحی كشیده‏ای

ما آن شقایقیم كه با داغ زاده‏ایم

. . . چون لاله می مبین و قدح در میان كار

این داغ بین كه بر دل خونین نهاده‏ایم

(دیوان حافظ، ص 235)

73- اشاره به روایت پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله كه فرمودند: «. . . فمن اراد ان یشم رائحتی فلیشم الورد. »

74- قرآن مجید با ترجمه منظوم، ص 89، در ذیل این آیه كریمه آورده است:

كسی كز كلام خدا و رسول

اطاعت نماید به میل و قبول

به همراه آنان كه یكتا خدا

بر آن‏ها بكردست لطفی عطا

به همراه پیغمبران طریق

شهیدان و افراد پاك و صدیق

به همراه افراد شایسته كار

بگردند محشور روز شمار

یقین دان كه این نیك‏مردان راد

نكو هم‏رهانند زاهل وداد.

75- ناصر خسرو، ر. ك. به: محمود درگاهی، سرود بیداری، تهران، امیركبیر، 1378، ص 42

76- 77- دیوان حافظ، ص 187 / ص 367

منابع :

فصلنامه معرفت (نویسنده: سیدحسین حسینی)

mailto:info@navideshahed.com