لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:3473
اِسْماعيل‌ِ بْن‌ِ خَلَف، ابوطاهر اسماعيل بن خلف بن سعيد بن عمران
انصاري سَرَقُسطى اندلسى (د 455ق/1063م)، مُقري، اديب و عالم مالكى مصر.
كنية او را ابوالطيب نيز نوشته‌اند (ذهبى، 1/341). برپاية انتساب او به
سَرَقُسطه و اندلس، چنين مى‌نمايد كه اصل او از آن ديار بوده باشد (زاهد،
5). وي احتمالاً يك چند از عمر خويش را در صقليّه گذرانده است؛ چه، برخى
منابع (ياقوت، 6/165؛ صفدي، 9/116) از او با نسبت صقلى نيز ياد كرده‌اند. به
هرحال، اسماعيل در مصر سكنى گزيد و از همين‌رو، وي در منابع، مصري نيز
خوانده شده است (ابن بشكوال، 1/106؛ ابن جزري، غاية...، 1/164).
اسماعيل در مصر به تحصيل علوم ادب و قرآن روي آورد و مهم‌ترين استاد او
ابوالحسن على بن ابراهيم حوفى، نحوي مصر (د 430ق) بود كه اسماعيل را به
سبب ملازمت محفل او، «صاحب الحوفى» لقب داده بودند (نك: ياقوت، 6/165-166؛
صفدي، همانجا). ديگر استاد او عبدالجبار بن احمد طرسوسى (د 420ق)، شيخ قرّاء
مصر در آن روزگار بود كه اسماعيل قرائات مختلف را از او فراگرفت و از وي
نقل فراوان داشت (نك: ابن بشكوال، همانجا).
از نظر پاية علمى، به‌گفتة ابن خلكان كه شرح نسبتاً دقيق‌تري از احوال او را
به‌دست داده است (1/233)، اسماعيل در قرائات و فنون ادب از صاحب نظران
شاخص در روزگار خود بوده است (نيز نك: ذهبى، ابن جزري، همانجاها).
اسماعيل در محافل علمى مصر، به‌ويژه در جامع عمرو بن عاص به اِقراء اشتغال
داشت (ابن جزري، همانجا) و افزون بر آن در فنون ادب نيز به‌تدريس
مى‌پرداخت (ذهبى، همانجا). وي همچنين در موضوعات اعراب قرآن و شعر نيز دست
داشته است (نك: بخش آثار). از ميان شاگردان و راويانى كه از او بهره
گرفته‌اند، اينان را مى‌توان ياد كرد: ابوالحسين يحيى بن على خشاب (د 504ق)
از مقريان بنام مصر (نك: ابن جزري، همان، 2/375) كه از طريق او طرق
اسماعيل در قرائت رواج يافته است (همان، 1/164)، جعفر بن اسماعيل فرزند او
كه قرائت را از پدر به طريق سماع و تلاوت فرا گرفته، و از او روايت نموده
است (ذهبى، همانجا؛ ابن جزري، همان، 1/191) و جماهر بن عبدالرحمان طليطلى،
فقيه و محدث كه پاره‌اي از روايات اسماعيل را در 453ق استماع نموده است
(ابن بشكوال، همانجا).
اسماعيل به‌گفتة بيشتر منابع در محرم 455/ژانوية 1063 در مصر وفات يافته است،
اما ياقوت (6/167) مرگ او را پس از 510ق ذكر كرده كه نادرست مى‌نمايد (نك:
صفدي، همانجا).
آثار: اسماعيل بن خلف تأليفات بسياري داشته كه بيشتر آنها در علوم قرآنى و
به‌ويژه در علم قرائت بوده است. اين آثار عبارتند از:
الف - چاپى: تنها اثر چاپ شدة اسماعيل، العنوان فى القراءات السبع است كه
به كوشش زهير زاهد و خليل عطيه در بيروت (1406ق/ 1986م) به‌طبع رسيده
است. اين كتاب در واقع مختصري از كتاب ديگر او به نام الاكتفاء فى
القراءات است كه مؤلف در آن اختلاف قرائات هفتگانه را به‌طور موجز به
تحرير آورده است (نك: ص 39). رواج اين كتاب تا بدانجا بود كه در منابع،
گاه از اسماعيل به صورت صاحب العنوان و يا مؤلف العنوان ياد شده است (نك:
ابن جزري، همان، 1/191، 357، 2/375). العنوان از متون عمده و متداول در
قرائات بود (ابن خلكان، همانجا)، به گفتة قسطلانى (1/89)، مردم مصر عنايت
زيادي بدان داشتند، چنانكه تا پيش از ظهور حرز الامانى‌ِ شاطبى ( شاطبيه )
طلاب قرائت به‌حفظ العنوان مى‌پرداختند. ابن‌جزري در النشر (1/64 - 65) اين
كتاب را پس از شاطبيه يكى از منابع اساسى خود شمرده، و طرق روايى خود را
به آن يادآور شده است. مؤلف در العنوان به شيوة معمول، نخست «اصول» يعنى
قواعد كلى در قرائت هريك از قراء را در مسائل مربوط به مدّ و قصر، همزه،
ادغام، اماله و جز آن، آورده، و سپس به تفصيل اختلاف قاريان به ترتيب
سور در يكايك «حروف»، يعنى مواضع و كلمات قرآنى پرداخته است.
بر كتاب العنوان شرحهايى نيز نوشته شده كه نمونة آن شرحى از
رشيدالدين‌عبدالظاهربن‌نشوان(د 649ق)است(نك:همو، غاية، 1/391- 392). از اين
شرح كه در چندين جزء بوده، نسخه‌هاي‌خطى‌متعدد برجاي مانده است (نك:پرتسل،
.(GAL,I/518;GAL,S,I/721ا27-28 همچنين ابن جزري در رساله‌اي با عنوان تحفة
الاخوان به‌بررسى اختلافات ميان دو متن پر رواج قرائت: العنوان و شاطبيه
پرداخته است (براي نسخة آن، نك: پرتسل، 27 ؛ براي مقايسه‌اي ميان مندرجات
العنوان و التيسيرِ ابوعمرو دانى، نك: زاهد، 12-13).
ب - خطى : 1. اعراب‌القراءات (ياقوت، 6/166) يا اعراب‌القرآن (سيوطى، 1/448،
به نقل از ياقوت) كه در 9 جزء بوده است. نسخه‌اي از دو مجلد آن در كتابخانة
زيتونة تونس، و نسخه‌اي از بخش دوم آن در اسكندريه موجود است (نك: زاهد، 8؛
، GAL,S همانجا). ارتباط اين كتاب با مختصر كتاب الحجة در تلخيص كتاب الحجة
ابوعلى فارسى كه ابن خلكان آن را در شمار آثار اسماعيل آورده است (1/233)
و موضوعى مشابه دارد، قابل تأمل است. 2. الاكتفاء فى القراءات (ياقوت،
همانجا) كه تأليفى مبسوط در قرائات هفتگانه است و مؤلف در آن اسانيد و
روايات را به تفصيل آورده است (نك: اسماعيل، 39-40). نسخه‌اي از اين اثر در
كتابخانة نور عثمانيه در تركيه موجود است (پرتسل، 27 -26 ). 3. مختصر ما رسم
فى القرآن الشريف، كه بروكلمان نسخه‌اي از آن را در دارالكتب مصر نشان
داده است ، GAL,S) همانجا).
علاوه بر آنچه ياد شد، از آثار اسماعيل ديوان شعري است كه احمد ابن محمد
سلفى آن را از طريق جعفر فرزند اسماعيل روايت مى‌كرده است (ابن خير، 417؛
ابن جزري، همان، 1/191) و در آن قصايدي مندرج بوده كه به‌صورت معارضة
شعري ميان اسماعيل و اديب اندلسى معاصر او، ابن مغلّس قيسى (د 427ق) رد و
بدل شده است (ابن خلكان، 3/194). آنچه ياقوت (همانجا) با عنوان العيون در
شمار آثار اسماعيل ياد كرده است، گويا چيزي جز العنوان او نبوده باشد (نك:
زاهد، نيز ، GAL همانجاها).
مآخذ: ابن بشكوال، خلف، الصلة، به‌كوشش عزت عطار حسينى، قاهره، 1374ق/
1955م؛ ابن جزري، محمد، غاية النهاية، به‌كوشش برگشترسر، قاهره، 1351ق/
1932م؛ همو، النشر، به‌كوشش على محمد ضباع، قاهره، كتابخانة مصطفى محمد؛ ابن
خلكان، وفيات؛ ابن خير اشبيلى، محمد، فهرسة، به‌كوشش فرانسيسكو كودرا، بغداد،
1382ق/1963م؛ اسماعيل بن خلف، العنوان، به‌كوشش زهير زاهد و خليل عطيه،
بيروت، 1406ق/1986م؛ ذهبى، محمد، معرفة القراء الكبار، به‌كوشش محمد سيد جاد
الحق، قاهره، 1387ق/1967م؛ زاهد، زهير و خليل عطيه، مقدمه بر العنوان (نك:
هم ، اسماعيل بن خلف)؛ سيوطى، بغية الوعاة، به‌كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم،
قاهره، 1384ق؛ صفدي، خليل، الوافى بالوفيات، به‌كوشش يوزف فان‌اس،
بيروت،1393ق/ 1973م؛ قسطلانى، احمد، لطائف الاشارات، به‌كوشش عامر سيد
عثمان و عبدالصبور شاهين، قاهره، 1392ق/1972م؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:
GAL; GAL,S; Pretzl, O., X Die Wissenschaft der Koranlesung n , Islamica, 1934,
vol. VI.
احمد زرنگار
