خودداری از اعطای تعهد كناره گيری از امور سياسی
تولد وتحصيلات
آيت الله العظمی شيخ محمد مهدی فرزند آيت الله شيخ حسين فرزند آيت الله شيخ عبد العزيز خالصي، نسب وی به علی بن مظاهر برادرحبيب بن مظاهر اسدی كه هر دو بزرگوار از ياران امام حسين و از شهدای كربلا مي‌باشند، مي‌رسد. ايشان 15 ذيحجه سال 1277 ق (1861م – 1240ش) در شهر مقدس كاظمين در خانواده‌ای روحانی ومشهور به علم وفضيلت ديده به جهان گشود. تحصيلات مقدماتی را در آغاز جوانی در زادگاه خويش گذراند، سپس در محضر درس آيات عظام شيخ عباس جصّاني، شيخ محمد حسين كاظمي، ميرزا حبيب الله رشتي، وآيت الله ميرزا حسن شيرازی (صاحب فتوای تنباكو) در شهرهای كاظمين، نجف وسامرا تلمذ نمود وبه درجه اجتهاد رسيد.تأسيس حوزه كاظمين
يكی از ويژگي‌های حوزه آيت الله خالصی اهتمام به تدريس علوم نوين در كنار علوم دينی بود، به گونه‌ای كه فارغ التحصيلان آن پزشك روحاني، مهندس روحانی ومانند آن باشند. حوزه آيت الله خالصی شاگردان مبرزی را تربيت كرد كه از جمله آنان حضرات آيات عظام خالصی زاده، خوئي، ومرعشی نجفی بودند .
آيت الله خالصی آثار متعددی را از خود بيادگار گذاشت، كه قسمتی از آنها عبارتنداز:
القواعد الفقهيه
المنحه الالهيّه في نقض التحفه الإثنى عشريّه (8 جلد)
كتاب الطهاره
تلخيص فوائد شيخ أنصاري؛ (4 جزوه)
فوائد متفرقه در فقه واُصول وكلام ورجال ودرايه
الشريعه السمحاء؛ رساله عملي از أول طهارت تا آخر حج وفرائض ومواريث وقسمتي از معاملات، چاپ بغداد. اين رساله بسيار ارزشمند خالي از هرگونه احتياط در بيان فتوی مي باشد.
العناوين في الأصول والفقه چاپ بغداد.
كتاب الجهاد (الحسام البتار في جهاد الكفار) چاپ بغداد.
حاشيه بر ألفيّه شهيد أول چاپ بغداد.
حاشيه بر كفايه الأصول ملا محمد كاظم خراساني چاپ بغداد.
رساله‌ای در عدم تنجيس متنجس پس از خشك شدن در صورت برخورد با رطوبت پاك.
حاشيه فارسي بر رساله مرحوم آيه الله ميرزاي شيرازي.
رساله عملي فارسي؛ در مشهد مقدس تأليف نمود وبه چاپ رساند.
رساله في تداخل الأغسال
قاعده نفي الغَرر في المعاملات
الدراري اللامعات؛ شرح بر القطَرات والشذَرات آيت الله خراساني، در فقه، چاپ بغداد.
رساله ای در ارتباط حادث با قديم
رساله في طهاره ماء الغساله، ومتني در فقه تا كتاب حج، غير از الشريعه السمحاء.
وقايع جهاد
سال 1911م جهان اسلام شاهد دو تهاجم نظامی بود، نخست تهاجم ايتاليا به طرابلس غرب (ليبی كنوني) ودوم حمله روسيه به شمال ايران بود. آيت الله خالصي، مراجع تقليد وعلمای طراز اول را جهت بحث وتبادل نظر واتخاذ تصميمات بازدارنده به كاظمين فراخواند، وخود شخصاً به سامراء سفر كرد واز آيت الله ميرزا محمد تقی شيرازی برای حضور در اين گردهمائی كه به نام «كنگره اول كاظمين» معروف شد دعوت به عمل آورد، بدينسان كنگره علمائی كم سابقه‌ای با حضور مراجع وعلمای شهرهای نجف، كربلا، كاظمين وسامراء در 11 محرم 1330 (12 دی 1291ش - 1 ژانويه 1912م) با موفقيت كامل برگزار گرديد، تصميماتی از قبيل محكوميت شديد اين دو تهاجم و بسيج شدن مردم و علمای عراق برای حضور در جبهه ها ودفاع از سرزمين های اسلامی اتخاذ گرديد، از سوی ديگر آيت الله شيخ فتح الله اصفهانی (شريعت اصفهاني) از طرف كنگره مأموريت يافت كه تعداد پانصد هزار جنگجوی داوطلب را برای اعزام به ليـبــی وشمال ايران فرا بخواند، هيئت ديگری متشكل از سيزده تن مسئوليت يافت كه در زمينه برقراری ارتباطات و تلگراف فعاليت كند. در نتيجه اين اقدام جدی علما، دولت روسيه مجبور شد با دولت ايران وارد مذاكره شود، متعاقب آن علمای عراق تلگرافی از سوی علمای تهران مبنی بر ارامش نسبی در ايران را دريافت كردند. آنچه در اين اقدام علمای شيعه جلب توجه مي‌كند اينكه آنان هم زمان به دفاع از مسلمانان سنی وشيعه در ليبی وايران شتافتند.حمله انگليس به عراق
در سال 1914م جنگ جهانی اول درگرفت ودولت انگلستان به هدف اشغال متصرفات امپراتوری عثمانی به عراق حمله كرد. آيت الله خالصی فعاليتهای حوزه خود را موقتاً تعطيل كرد وتمام بودجه حوزه را برای تدارك جنگ هزينه نمود وخود در رأس گروهی از مجاهدان عازم جبهه شد، زيرا ايشان صيانت از دين در جهاد كفار مي‌ديد نه در ماندن در حوزه. وی در اين گيرودار نيز از وظيفه شرعی وعلمی خود غفلت نكرده، كتاب «الحسام البتّار فی جهاد الكفار» (شمشير برنده در جهاد كفار) در بيان احكام جهاد را منتشر كرد.يكی از ياران آيت الله خالصی در مخالفت با هزينه كردن اموال حوزه در امر جهاد مطالبی را اظهار نمود، معظم‌له در پاسخ وی فرمود: «اگر نياز باشد مدرسه‌ام را برای اداره جهاد خواهم فروخت، بلكه چنانچه صيانت از اسلام مستلزم فروش مساجد باشد اين كار را بايد كرد.»
آيت الله خالصی در پاسخ به استفتائی درباره جهاد انگليس فتوای ذيل را صادر فرمود:
« پدر ومادر شرعاً حق ممانعت از شركت فرزاندشان در جنگ را ندارند، چنانچه والدينی فرزندشان را از شركت در جنگ منع كنند مرتكب گناه شدند واطاعت از آنان در اين امر جايز نيز بلكه بر فرزندان واجب است كه به جهاد انگليسي‌ها بروند واز حريم اسلام دفاع كنند.»
در اين جنگ نيروهای مردمی با ابتدائي‌ترين وسايل دفاعی وسلاح سرد توانستند سه سال در برابر نيروهای ابرقدرت زمان ايستادگی كنند، ودر چند نبرد بر نيروهای اشغالگر چيره شوند، ولی سرانجام به دليل برتری نظامی انگليسي‌ها، شهر بغداد در 11 مارس 1917(21 اسفند 1295ش) به تصرف نيروهای انگليسی به فرماندهی ژنرال مود درآمد.
پس از سقوط بغداد آيت الله خالصی به كاظمين بازگشت، ايشان به اتفاق آيت الله ميرزا محمد تقی شيرازی مبارزات سياسی را بر ضد انگليس شروع نمودند، مبارزاتی كه سر انجام به قيام مسلحانه عراقيها در سال 1920م انجاميد، مراجع وعلما در اين برهه با فتاوای خود توانستند تمام ملت عراق اعم از شيعه، سنی واقليتهای مذهبی را بر ضد نيروهای اشغالگر بسيج كنند. اين حركت عظيم در گردهمائی سراسری نيروهای مجاهدين در 4 شوال 1338 (1 تير 1299ش - 21 ژوئن 1920م) در كربلا به اوج خود رسيد.
در اين گردهمائی بزرگ كه مراجع تقليد، رؤسای عشاير وجمع زيادی از نيروهای مجاهدين حضور داشتند، شيخ محمد خالصي‌زاده كه سخنور توانائی بود، به دستور رهبريت انقلاب آغاز قيام مسلحانه مردمی را در آن اجتماع باشكوه اعلان كرد.
خالصی زاده در سخنرانی آتشين خود عراقيها را به توكل بر خداوند، اتحاد واطاعت از مراجع ومقاومت دربرابر اشغالگران فراخواند . پس از اين اجتماع عظيم، قيام مسلحانه سراسر عراق را فراگرفت وتوانست ضربه‌های سختی را به اشغالگران وارد سازد.
آمار رسمی دولت انگليس حاكی است از اين كه اين كشور در مدت چند سال اشغال عراق وهمچنين وقايع قيام مردمی آن كشور تلفاتی بيش از يك قرن اشغال هند را متحمل شده است.
در 11 مارس 1922م (21 اسفند 1300ش) لشگری از وهابي‌های مسلح حجاز به عشاير جنوب عراق يورش بردند، گروه زيادی از مردم را به خاك وخون كشيدند، واموالشان را به غارت بردند،آيت الله اصفهانی ونائينی تلگرافی به آيت الله خالصی فرستاده، خواستار مقابله با حملات وهابي‌ها شدتد.
آيت الله خالصی دستور برگزاری اجتماع فوری با حضور مراجع، رؤسای عشاير وجنگجويان مسلح را صادر كرد، بدينسان اجتماعی با حضور علما، دو هزار وپانصد تن از سران قبايل عراق وجمعيتی حدود 300 هزار نفر در كربلا برگزار گرديد، اجتماع كنندگان با هم پيمان بستند كه بر ضد هرگونه تحريكات بيگانگان متحد شوند وبه مقابله بپردازند.
دوران تبعيد
در ساعت 11 شب 26 ژوئن 1923م (6 تير 1302ش) تعداد زيادی از نيروهای پليس به فرماندهی رئيس پليس بغداد منزل آيت الله خالصی در كاظمين را به محاصره خود در آوردند، ايشان به همراه دو فرزند ويكی از يارانش دستگير وتحت شديدترين تدابير امنيتی شبانه به ايستگاه قطار بردند، وی را با قطاری فوق العاده به سوی بصره در جنوب عراق روانه كردند وتا 30 ژوئن 1923م (10 تير 1302ش) در شرايط بسيار بد وتحت حفاظت نيروهای انگليسی در قلعه‌ای قديمی در شهر بصره زندانی نمودند، سپس به كشتی انگليسی «واسا» كه عازم شهر «بمبئي» هند بود انتقال دادند.هنگامی كه كشتی حامل خالصی به بندر بمبئی رسيد، مسلمانان و شيعيان هند بر ضد تبعيد ايشان دست به اعتراض وسيعی زدند، لذا معظم‌له را قبل از پياده شدن در بمبئی به كشتی ديگری كه عازم «عدن» در يمن بود منتقل كردند. سرانجام حضرت آيت الله خالصی وهمراهانش در 16 ژوئيه 1923م (16 دی 1302ش) وارد شهر عدن شدند.
با تبعيد آيت الله خالصی اعتراضات مراجع، علما وعموم مردم عراق بالا گرفت، در اين هنگام 25 تن از مراجع تقليد جهان تشيع ومجتهدان شهرهای نجف وكربلا به رياست آيت الله سيد ابو الحسن اصفهانی وآيت الله نائينی به اتفاق عده زيادی از اهالی اين دو شهر در اعتراض به اين اقدام انگليس ودولت عراق قصد عزيمت به بغداد را داشتند، دولت سركوبگر عراق مانع از همراهی مردم با علما شد، سپس علمای معترض را به بهانه ايرانی الاصل بودن دستگير كرده در 1 ژوئيه 1923م (12 دی 1302ش) به ايران تبعيد نمود.
با فرا رسيدن موسم حج خالصی جهت انجام مراسم حج تمتع از يمن به مكه مكرمه عزيمت نمود، در اين هنگام دولت ايران به درخواست مراجع اين كشور از دولت انگليس خواست تا اجازه دهند خالصی به ايران عزيمت نمايد، ايشان پس از انجام مراسم حج از بين دو پيشنهاد دولت ايران وشريف حسين حاكم حجاز برای اقامت، دعوت مراجع ودولت ايران را پذيرفت واز راه بندر بوشهر وارد ايران شد.
ترور نافرجام
در مراسم استقبال پر شور مردم بوشهر از آيت الله خالصی يكی از افسران انگليسی شاغل در شركت نفت آبادان با شليك چند گلوله به سوی خالصی نسبت به جان معظم‌له سوء قصد نمود، عنايت خداوند متعال مانع از اصابت گلوله‌های كينه توزانه انگليس به هدف شد. پس از اين ترور نافرجام «سر آرنولد ويلسن» رئيس شركت نفت آبادان برای سرپوش گذاری بر روی اين توطئه با ارسال نماينده‌ای نزد خالصی از وی معذرت خواهی كرد، وقول داد ضارب را كه در حال مستی بوده تنبيه كند .خالصي؛ پدر نيروی دريائی ايران
آيت الله خالصی در راه عزيمت به تهران در توقفی كوتاه در شهرشيراز ضمن صدور فتوائی خواستار تلاش دولت وملت ايران برای تقويت بنيه دفاعی كشور ايران شدند. ايشان همچنين به هدف مقابله با حضور گسترده ناوگان جنگی انگليس در خليج فارس، جهت تدارك يك فروند كشتی جنگی برای نيروی دريائی ايران پيش قدم شدند. از اينرو شايسته است كه آيت الله خالصی را «پدر نيروی دريائی ايران» ناميده شود.متن اطلاعيه منتشر شده وفتوای معظم له به اين شرح است:
«مطابق احكام الهي، برادران اسلامی مكلفند برای حفظ شرافت دنيا و آخرت، وجلوگيری از تجاوزات دشمنان اسلام هر چه ممكن است آلات وادوات جنگی وكارخانجات تدارك نموده، در مقابل كفار تجهيز نمايند» در ضمن اشاره داشتند كه خودشان برای تدارك يك كشتی جنگی برای دولت ايران پيش قدم شده، وهر آنچه از قوه ايشان برآيد كوشش نمايند و اشعارفرمودند كه لازم است ساير مسلمين هم در اين مقصد، معظم‌له را ياری نموده، از هرگونه همراهی مضايقه ننمايند.
سرانجام آيت الله خالصی در ميان استقبال با استقبال گرم مردم در شهرهای مسير وارد تهران شدند، ايشان در تهران با فرزندشان شيخ محمد كه حدود نه ماه پيش از عراق تبعيد شده بود ملاقات كردند.خودداری از اعطای تعهد كناره گيری از امور سياسی
آيت الله خالصی پس از اقامت كوتاهی در تهران برای پيگيری فعاليتهای سياسی ودينی عازم قم شد ودر آن جا با آيت الله حائری وديگر مراجع نجف كه به دليل اعتراض به تبعيدشان از سوی انگليس وفيصل از اين كشور تبعيد شده بودند ملاقات كرد، وی در قم مطلع شد كه علمای تبعيدی با ارسال نمايندگانی نزد فيصل شاه عراق خواستار بازگشت به نجف شدند، در مقابل فيصل نيز با نظر انگليس بازگشت مراجع را مشروط به اعطای تعهد كتبی كناره گيری از امور سياسی عراق كرده بود. خالصی اعلام كرد حاضر به دادن تعهد كناره‌گيری از امور سياسی برای بازگشت به كشورش نمی باشد، واز مراجع ديگر نيز مصرّانه خواست تا كمی ديگر در ايران بمانند وبه اصلاح اوضاع اين كشور اسلامی بپردازند، زيرا با توجه به فشار افكار عمومی لا جرم فيصل وانگليس ناگزير به پذيرفتن شروط علما وبازگرداندن محترمانه مراجع خواهند شد.اصرار علما بر قبول شرايط فيصل برای بازگشت به عراق ودادن تعهد كتبی كناره‌گيری از امور سياسی آن كشور، خالصی را رنجيده خاطر ساخت، معظم له قم را به سوی مشهد مقدس ترك گفت .
عزيمت به مشهد
خالصی در زمان اقامت در شهر مشهد از موقعيت ممتاز اين شهر مقدس بهره جسته، به احيای حوزه علميه آن شهر وتربيت علما وطلاب علوم دينی همت گماشته است، وی علاوه بر تدريس علوم دينی تأليفات بديعی را از خود به يادگار گذاشت. همچنين ايشان پشتيبان تأسيس دار الفنون رضوی بودند.
نوشيدن جام شهادت
با آزاد شدن آيت الله خالصی زاده از زندان رضا پهلوی در قلعه هولناك «خاف» در استان خراسان وپيوستن به پدر در مشهد مقدس روند دعوت دينی وسياسی آيت الله خالصی در خراسان و مناطق مجاور سرعت بيشتری به خود گرفت. انگليس از نزديك مراقب اين تحركات بودند و به زودی متوجه خطر حضور اين دو عالم مبارز در مجاورت مستعمراتشان در افغانستان وهند شد.با فرا رسيدن ماه مبارك رمضان سال 1343ق فعاليت خالصي‌ها‌گسترده‌تر شد، همچنين اعلام شد آيت الله خالصی قصد دارد هم زمان با برگزاری نماز عيد فطر و دعوت از علما، فرماندهان ارتش خراسان، نمايندگان رسمی كشورهای اسلامی مقيم خراسان وعموم مردم برخی از اهداف خود را در اين اجتماع بزرگ علنی سازد.
فعاليتهای فراگير خالصی برای دشمنان دين گران آمد، علی الخصوص اينكه جزوه‌هائی به زبانهای فارسي، عربی و اردو از سوی ايشان منتشر وبه كشورهای مجاور ارسال شده بودند، از اينرو با توطئه كنسولگری انگليس در مشهد غذای سحری روز 12 ماه رمضان آيت الله خالصی توسط يكی از عوامل آگاهی مسموم شده است.
جزئيات بيشتر اين حادثه غمبار را از قلم خالصی زاده مي‌خوانيم:
«.. چون اذان مغرب در مسجد جامع گوهر شاد گفته شد، پدرم در حالی كه در نهايت آشفتگی بود، نماز گزارد، چون نشاط وآمادگی پدرم برای عبادت از بارزترين اخلاق ايشان بود، از اينرو زهر نتوانست او را از گزاردن نماز بازدارد، وچون به نماز ايستاد زهر بر او غالب شد ودر محراب بر زمين افتاد، من در آنجا حاضر نبودم، وقتی كه اين خبر به من رسيد با شتاب به مسجد رفتم وديدم كه با تأثير زهر با مرگ دست به گريبان است، ولی با شجاعت وشهامتی كه داشت مي‌كوشيد خود را آرام نگهدارد.
پرسيدم: چه شده است؟.
فرمود: اين اثر دوائی است كه برايم آوردند، در حيرت شدم وبه دنبال پزشك فرستادم، اما فرمانده ارتش همه پزشكان را به بيرون شهر دعوت كرده بود، وشايد اين دعوت برای اين بوده است كه طبيبی به او نرسد، وزهر اثر خود را بگذارد. طبيبی نرسيد وپدرم در حالی كه سرش را روی دستم گذاشته بود، همچنان آشفته بود. پدرم چند ساعتی را با اين حال گذراند تا روانش اين جهان را مفارقت نموده، وبه سوی فراديس جِنان شتافت. كسی كه زهر را در خوراك پدرم گذاشته بود از مأمورين آگاهی بود، وخود نيز به دستور شهربانی بعداً كشته شد)
حادثه دردناك شهادت آيت الله خالصی در پايان روز 12 ماه رمضان 1343 (15 فروردين 1304ش) اتفاق افتاد، پيكر مطهرش در مراسم كم نظيری از سوی مردم خراسان تشييع، ودر ميان غم واندوه فراوان در اطاقی واقع در رواق «دار السياده» در حرم مطهر امام رضا عليه السلام در دل خاك آرميد، وتا ابد به شرف همجواری حضرت رضا (ع) مفتخر گشت، باشد كه در روز محشر به شفاعت حضرتش نائل آيد.
مراسم عزاداری اين مرجع شهيد تا دو ماه متوالی در شهرهای مختلف ايران وعراق به ويژه شهر كاظمين ادامه داشت، شعرای نامدار در رثای معظم‌له شعر سرودند. اشعار شعرای عرب در كتابی به نام «ذكری الخالصي» به چاپ رسيده است. مرحوم ملك الشعرای بهار در رثا وتاريخ شهادتشان اين بيت را سرودند:
گفتم از تاريخ او داری خبر؟ گفتا بلی (خالصی مهمان امام طوس بر او ميزبان)
منبع: سایت آیت الله العظمی خالصی
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
