قاعده لطف ودلایل آن

قاعده لطف

 ( لزوم ایجاد موجبات نزدیکى عبد به طاعت و دورى او از گناه ، توسط خداوند )

یکى از قواعد متداول میان متکلمان امامى ، قاعده وجوب لطف بر خدا است ، و این قاعده، از این مطلب حکایت دارد که انجام دادن هر آن چه را که سبب تقرب و نزدیک شدن بنده به طاعت و عبادت ، و دورى وى از معصیت گردد بر خداوند واجب است ـ ولى نباید این لطف به حدى برسد که موجب اِلجاء ، اجبار و اضطرار گردد، ـ مانند ارسال رسل، انزال کتب ، جعل ثواب و عقاب ، و عد و وعید و ...

 در علم اصول گاهى از این قاعده استفاده شده هم چون اجماع لطفى که حجیت آن از راه لطف اثبات شده است .

 بعضى از معاصرین گفته اند: منظور از قاعده لطف نزد متکلمان، چیزى است که حقوق دانان آن را ضمانت اجرا نام گذارى کرده اند ، مانند حبس و جریمه؛ یعنى قانون گذار در جامعه، قوانینى وضع نموده و براى آن که به خوبى اجرا شوند، در کنارشان حبس و جریمه قرار داده که این در حقیقت لطف است .

خداوند متعال هم بعد از وضع قوانین براى آن که مکلفان واجبات را انجام دهند و از محرمات پرهیز کنند، کیفرهایى گذاشته و این در حق بندگان لطف است .

 براى وجوب لطف معانى دیگرى بیان شده مانند مصالح و مفاسد؛ یعنى بر خداوند واجب است هر چیزى را که در واقع داراى مصلحت و مفسده است ، بیان کند.

برخى از محققان، قاعده لطف را انکار نموده و گفته اند: عده بسیارى از انسان ها یافت مى شوند که لطف درباره آن ها اجرا نشده است ، مانند اهل بادیه و کوه نشینان که جاهل قاصراند.

تعریف لطف

آنچه در مباحث کلامی، به عنوان معنای «لطف» ذکر می شود، معنای «مهربانی»، «احسان» و ... است:

«مقصود از لطیف بودن خداوند این است که او نسبت به بندگان خود مهربان است و نعمت های خود را به آنان اعطا می نماید» (شیخ صدوق، التوحید: ص 217)

به این ترتیب، تمام ماسوی الله احسان و لطف خداوند محسوب می شود ولی مقصود متکلمین از بیان قاعده لطف، مقام تشریع یا امور مربوط  به شرع وتکلیف است. پس مراد از لطف، هر آن چیزی است که برای تحقق غرض و هدف خداوند در آفرینش ضروری است. به بیان ساده تر، انجام چه اموری در آفرینش ضروری است تا غرض خداوند متعال در آفرینش انسان محقق شود:

«اللطف واجب لیحصل الغرض به»

«لطف بر خداوند واجب است تا بواسطه آن غرض از آفرینش انسان برآورده گردد» (کشف المراد، مقصد3)

بنابراین مقصود از لطف این است که خداوند آنچه را که برای بندگان خود نافع و سودمند می داند برای آنها مقدر می کند. برای درک درست این قاعده نیاز به بیان چند مقدمه دارد:

‌أ. هدف از آفرینش انسان رسیدن به کمال انسانی است.

‌ب. رسیدن به کمال انسانی در پرتو عبادت و بندگی خداوند محقق می شود(زیرا منبع همه کمالات آفریدگار جهان است).1

‌ج. بنابراین، اگر انسان بخواهد به کمال مطلوب انسانی برسد باید مطابق برخی دستورات و فرامین عمل کرده و به پیش برود.

‌د. خداوند متعال خداوندی حکیم و عادل است.

دلایل قاعده لطف

مهمترین براهین وجوب لطف، مبتنی بر صفاتی چون «حکمت الهی» و «عدل الهی» است. با هر یک از این صفات الهی، می توان قاعده لطف را اثبات نمود:

عدل الهی: عقلاً و شرعاً، میدانیم که انسان در عالم آخرت بواسطه اعمال خود، پاداش می بیند و یا مجازات می شود. به عبارت دیگر، انسان در عالم آخرت مسئول اعمال این دنیای خود است. این مسئولیت پذیری بدون بیان تکالیف و مسئولیت ها، عقلاً قبیح و غیرعادلانه است: «ما کنّا معذّبین حتّی نبعث رسولاً» (اسراء/15).

حکمت الهی: تحقق غرض آفرینش انسان (رسیدن به کمال انسانی)، مبتنی بر تحقق لطف است، بنابراین، ترک لطف موجب ترک غرض است و ترک غرض بر خداوند حکیم قبیح و نارواست.

شیخ مفید در پاسخ این سئوال که به چه دلیل لطف بر خداوند واجب است، می گوید:

«الدلیل علی وجوبه توقف غرض المکلف علیه فیکون واجبا فی الحکمة»

دلیل بر وجوب لطف این است‏ که تحقق غرض تکلیف کننده(خداوند)متوقف بر آن است بنابراین بر مبنای اصل حکمت واجب می‏باشد (شیخ مفید، النکت الاعتقادیة، ص 32).

منابع :

ناصر مکارم شیرازی ، انوار الاصول جلد2، 400

محمد باقر صدر ،بحوث فی علم الاصول ،جلد4، ص 305

آخوند خراسانی ، کفایه الاصول ص 332

محمد ابراهیم جناتی ، منابع اجتهاد ص 203

تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان