تبیان، دستیار زندگی
اولین كتاب در مورد مسائل علم اصول رساله‌ای در زمینه مباحث الفاظ است كه تألیف شاگرد امام صادق و كاظم ـ علیهم السلام ـ ، هشام بن حكم می‌باشد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

موسس علم اصول

اصول فقه
اولین كتاب در مورد مسائل علم اصول رساله‌ای در زمینه مباحث الفاظ است كه تألیف شاگرد امام صادق و كاظم ـ علیهم السلام ـ ، هشام بن حكم می‌باشد.

در این که علم اصول فقه براى اولین بار توسط چه کسى پدید آمده و به عنوان علم مستقل طرح شده است ، میان شیعه و اهل سنت ، از یک طرف و مذاهب مختلف اهل سنت ، از طرف دیگر ، اختلاف وجود دارد .

 ( بحث از پدید آورنده علم اصول فقه )

همانگونه كه برخی از اندیشمندان گفته‌اند، اولین كسانی كه در مورد علم اصول سخن گفته‌اند و آن را پایه‌گذاری كرده‌اند امام باقر و امام صادق ـ علیهم السلام ـ هستند.[1] كه قواعد اصولی را بر اصحاب خود املاء كردند، مجموعه این قواعد را برخی از علمای متأخر در كتبی مثل «اصول الی الرسول» و «الاصول الاصلیه» و «الفصول المهمه فی اصول الائمه» جمع‌آوری كردند.[2]

تألیفات در علم اصول فقه

اولین كتاب در مورد مسائل علم اصول رساله‌ای در زمینه مباحث الفاظ است كه تألیف شاگرد امام صادق و كاظم ـ علیهم السلام ـ ، هشام بن حكم می‌باشد،[3] پس از وی، یونس بن عبدالرحمن، كتاب «اختلاف الحدیث و مسائله»[4] را؛ كه مربوط به بحث تعارض اخبار و مسائل تعادل و تراجیح است، تألیف كرد.

این دو عالم شیعی، در تألیف كتاب اصولی بر محمد بن ادریس شافعی و استادش محمد بن حسن شیبانی تقدم دارند.[5]

عالمان مشهور شیعی كه تا زمان شیخ طوسی (متوفای 460 ق) كتابهایی در علم اصول تألیف كرده‌اند عبارتند از: ابوسهل نوبختی، حسن بن موسی نوبختی، محمد بن احمد بن جنید اسكافی، ابن عقیل عمّانی، ابومنصور صرام نیشابوری، محمدبن احمد بن داود بنعلی بن الحسن (مشهور به ابن داوود و شیخ القمیین)، شیخ مفید و سید مرتضی.

در مرحله بعد، ‌این علم توسط كسانی همچون شیخ طوسی، شیخ سدید الدین حمصی، ابن ادریس، محقق، علامه حلی، شهید اول، به رشد قابل توجهی رسید.

پس از ركود علم اصول در عصر اخباری‌گری، این افول توسط وحید بهبهانی شكسته شد و به گونه‌ای كه اكنون در دست ما است تحوّل یافت.

و در مراحل بعدی، عالمان اصول دیگری همانند سید حسن شیرازی مجدد شیخ انصاری، فرائد الاصول (رسائل)، آخوند خراسانی (كفایه الاصول)، مرحوم نائینی (فرائد الاصول)، مرحوم آغاضیاء عراقی (نهایه الامكار) و محمد حسین اصفهانی (كمپانی)، (نكایه الدرایه) دقت‌های اصولی غیرقابل وصفی صورت دادند، به طوری كه این علم فعلاً یكی از مفاخر بزرگ جامعه شیعی به حساب می‌آید!

در کتاب " تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام " آمده است: نخستین کسى که اصول فقه را بنیاد نهاد و آن را به عنوان یک علم خاص وضع نمود، امام باقر ( ع ) و سپس امام صادق ( ع ) مى باشند که به علت نیازى که به این علم احساس مى شد، قواعد آن را به شاگردان خود املا فرمودند . و بیش تر اهل سنت " محمد بن ادریس شافعى " را واضع علم اصول فقه ؛ و برخى هم "ابو حنیفه" را واضع آن دانسته اند .

به هر حال، به طور مسلم، مسائل اصولی، مثل صحت تمسک به " رأى " و " قیاس " ، از همان اوائل نیمه قرن اول هجری، در میان صحابه مورد بحث و گفت و گو بوده است .


منابع :

1.     سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، شركت النشر و الطباعه العراقیه المحدوده، 1370 هـ، ص 310.

2.       همان.

3.       محمد محسن تهرانی (آقا بزرگ)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران: دانشگاه تهران، 1355 ق، ج 2، ص 291.

4.      ر.ك: ابوالعباس احمد بن علی، رجال نجاشی، قم: مصطفوی، بی‌تا، ص 311.

5.       سید حسن صدر، پیشین، ص 310.

تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان