تبیان، دستیار زندگی
خرمشهر آزاد شد. این خبر نتیجه عملیات بزرگى با عنوان بیت المقدس بود كه با نیرویى متشكل از دلیرمردان نیروى زمینى ارتش جمهورى اسلامى ایران، جان بركفان سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، سلحشوران بسیجى و با پشتیبانى نیروهاى هوایى و دریایى ارتش، جهاد سازندگى به مدت
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

خرمشهر از اسارت تا رهایى

آزاد سازی خرمشهر

خرمشهر آزاد شد. این خبر نتیجه عملیات بزرگى با عنوان بیت المقدس بود كه با نیرویى متشكل از دلیرمردان نیروى زمینى ارتش جمهورى اسلامى ایران، جان بركفان سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، سلحشوران بسیجى و با پشتیبانى نیروهاى هوایى و دریایى ارتش، جهاد سازندگى به مدت 26 روز از 10 اردیبهشت ماه1361تا 3 خرداد همان سال به اجرا درآمده بود. این نبرد درخشان ترین فصل كارنامه عملیاتى نیروهاى مسلح جمهورى اسلامى ایران در كل 8 سال دفاع مقدس بود.

دستاوردهاى نظامى و سیاسى این عملیات چنان عظیم است كه به حق مى توان آن را بزرگ ترین نقطه عطف در طول دفاع مقدس نامید. رئیس رژیم بعثى عراق كه پیوسته ادعا مى كرد چنانچه ایران بتواند خرمشهر را بازپس گیرد، كلید شهر بصره را به ایرانیان خواهد داد، با دریافت این ضربه سهمگین چنان مات و مبهوت شد كه نه تنها وفاى به عهد خود را فراموش كرد بلكه پس از پایان این عملیات و آزادى خرمشهر، به دلیل بیم از آسیب پذیرى بیشتر در مقابل تهاجمات گسترده تر نیروهاى مسلح جمهورى اسلامى ایران، در پوشش شعار «صلح طلبى و لزوم آمادگى براى نبرد با اسرائیل به مناسبت اشغال جنوب لبنان» در آستانه تشكیل كنفرانس كشورهاى غیرمتعهد ، به صورت یك طرفه اعلام آتش بس كرد و دست به عقب نشینى عمومى از سایر مناطق اشغالى زد و شكست خفت بار خود و بویژه از دست دادن خرمشهر را یك عقب نشینى تاكتیكى عنوان كرد. همان گونه كه اشاره شد، عملیات بیت المقدس داراى ویژگى هایى است كه آن را از عملیات هاى پیش و پس از آن متمایز مى كند. به اختصار این ویژگى ها عبارتند از:

1 ـ كوتاه بودن زمان براى آمادگى

طرح ریزى این عملیات بزرگ بلافاصله پس از عملیات غرورآفرین فتح المبین آغاز و در كمتر از یك ماه به اجرا درآمد.

2ـ وسعت منطقه نبرد

وسعت منطقه عملیات بیت المقدس ?هزار كیلومترمربع یعنى معادل ??برابر وسعت عملیات فتح المبین بود.

3ـ مداومت زیاد عملیات

بیت المقدس طولانى ترین عملیات تصدى دوران دفاع مقدس با ?? روز مداومت است.

4 ـ اجراى عملیات عبور از رودخانه كه از پیچیده ترین و مشكل ترین نوع عملیات رزمى چه از نظر طرح ریزى و چه از نظر اجرا و چه از نظر تدارك وسایل ویژه است. بویژه آن كه عملیات عبور در مقیاسى وسیع (حدود ? لشكر) و با وجود محدودیت هاى بسیار از نظر تجهیزات انجام گرفت.

5 ـ حجم تلفات و خسارات وارده و نیز اسراى گرفته شده از دشمن بى سابقه بود.

آزاد سازی خرمشهر

عملیات بیت المقدس در 30 دقیقه بامداد روز 10 اردیبهشت ماه سال1361  با رمز یا على بن ابى طالب (ع) آغاز شد و رزمندگان اسلام با عبور از رودخانه كارون و طى 3 مرحله عملیات، خرمشهر را پس از نزدیك به 20 ماه اسارت آزاد كردند. این نوشتار در دو بخش تقدیم خوانندگان عزیز مى گردد. در بخش اول با عنوان «خرمشهر چگونه سقوط كرد»، مى كوشیم به طور خلاصه چگونگى سقوط این بخش از میهن اسلامى و درعین حال فداكارى ها و ایثارگرى هاى رزمندگان مدافع این شهر را كه با كمترین نیرو و امكانات روزهاى متمادى در مقابل یورش چندین لشكر ارتش بعث عراق مقاومت كردند، تشریح نماییم و سپس در بخش دوم باعنوان «سرود رهایى» به چگونگى آزاد سازى خرمشهر، رشادتها و دلیرى هاى رزمندگان براى تحقق این امر خطیر بپردازیم. البته همچنان سخن حكیمانه آن پیر سفركرده را فراموش نخواهیم كرد كه : «خرمشهر را خدا آزاد كرد.»

بخش اول : خرمشهر چگونه سقوط كرد؟

ارتش عراق در 3 محور اصلى زیر پیشروى خود دراستان خوزستان را آغاز كرد:

1 ـ جبهه غرب دزفول و شوش

2 ـ جبهه بستان ـ سوسنگرد و هویزه

3 ـ جبهه اهواز و خرمشهر

در جبهه اهواز و خرمشهر، ابتدا لشكر5 مكانیزه از سپاه 3 عراق با استفاده از محورهاى زیر ، اهواز و خرمشهر رامورد هجوم قرار داد:

ـ محور بصره ، تنومه، كوشك، جفیر، اهواز

ـ محور بصره ، تنومه ، پاسگاه زید، ایستگاه حسینیه، پادگان حمید، اهواز

ـ محور بصره ، تنومه ، شلمچه ، پل نو، خرمشهر

زمانى كه دشمن با مقاومت دور از انتظار رزمندگان ایثارگر ایرانى در محور شلمچه روبه رو مى شود ، تصمیم مى گیرد خرمشهر را از سمت شمال تحت فشار قرار دهد. از این رو، عناصرى از لشكر 5 مكانیزه عراق در امتداد جاده آسفالته اهواز ـ خرمشهر از شمال به جنوب نیروهاى مدافع خرمشهر را مورد هجوم قرار مى دهند. اما زمانى كه دشمن احساس مى كند قادر نیست با لشكر 5 مكانیزه اهواز و خرمشهر را تصرف كند، عناصر لشكر 3 زرهى را كه در احتیاط سپاه 3 قرار داشته است، در منطقه خرمشهر وارد عمل كرده، لشكر 5 مكانیزه را مأمور تصرف شهر اهواز مى نماید. علاوه بر بمباران هوایى آبادان و تأسیسات دریایى و ترمینال گمرك خرمشهر ، در مرز زمینى فشار دشمن از جبهه شلمچه آغاز شد و نیروهاى ارتش بعث بعدازظهر روز 31 شهریور تلاش كردند شلمچه را اشغال كنند.

بدین منظور تا ساعت 18 آن روز پاسگاه را محاصره كردند ولى نیروهاى مدافع پاسگاه كه تركیبى از عناصر نیروى زمینى ارتش، ژاندارمرى و نیروهاى مردمى بودند، موفق شدند عناصر دشمن را از حوالى پاسگاه دور سازند. این پایدارى شجاعانه كاملاً برخلاف انتظار نیروهاى عراقى بود، زیرا ظاهراً به آنها تفهیم شده بود كه به محض عبور از خط لوله به جز مقاومت مرزى بسیار ضعیف، دیگر مقاومتى روبه روى آنها نخواهد بود و به سادگى خواهند توانست به اهداف تعیین شده دست یابند. ولى در همان برخورد اول خلاف این وعده براى سربازان عراقى ثابت شد. از سوى دیگر، حوادث روز 31 شهریور سبب آمادگى نسبى نیروهاى ایرانى در مواضع پدافندى مرز شد.

حملات متجاوزان عراقى براى تصرف خرمشهر روز اول مهرماه سال 59 نیز ادامه یافت، اما با وجود برترى كامل متجاوز ، نیروهاى دشمن موفقیت چندانى كسب نكردند و نتوانستند مقاومت نیروهاى ایران را در خط مرز درهم بشكنند و مجبور به توقف درمواضع نزدیك مرز شدند.

آزاد سازی خرمشهر

براساس گزارش هاى پایگاه هاى دریایى و هوایى ایران درخلیج فارس و كرانه آن در روز اول مهرماه، 11 فروند هواپیماى میگ و6 فروند ناوچه لوزا متعلق به ارتش عراق در نیروهاى هوایى و دریایى منهدم شدند و نیروى دریایى ایران كنترل كامل تنگه هرمز را به دست گرفت.

با وجود فشارهاى خردكننده ارتش عراق ، متأسفانه به دلیل شرایط موجود نیروى قابل توجهى درمقابل هجوم وحشیانه ارتش بعث عراق وجود نداشت و نیروهاى موجود فقط مى توانستند نقش نیروى پوشش را ایفا كنند و این درحالى بود كه در پشت سر آنها نیروى عمده اى كه عهده دار دفاع از مواضع اصلى شود، وجود نداشت.

بدین ترتیب بودكه مسئولان متوجه شدند با یك لشكر زرهى (92 زرهى اهواز) آن هم با كمیت و كیفیت نه چندان مطلوب نمى توان در 500 كیلومتر از كرانه اروندرود تا دهلران در مقابل تجاوز چندین لشكر زرهى و مكانیزه عراق پایدارى كرد و از این رو اعزام نیروهاى تقویتى از مناطق داخلى كشور به خوزستان آغاز شد.

2 مهرماه به دانشكده افسرى دستور داده شد از دانشجویان سال دوم و سال سوم به صورت گردان رزمى پیاده سازمان داده شوند تا به خوزستان اعزام گردند و به این ترتیب تعداد كثیرى از دانشجویان ، افسران و درجه داران دانشكده افسرى در قالب 3 گردان پیاده و مجهز به جنگ افزارهاى انفرادى، تیربار و آرپى جى 7 به جبهه هاى نبرد جنوب اعزام شدند كه در مقاومت دلیرانه قبل از سقوط خرمشهر نقش بسزایى ایفا كردند و تعدادى از آنان به شهادت رسیدند. فشار دشمن براى تصرف خرمشهر هر روز بیشتر مى شد و تا قبل از روز 24 مهر ماه كه خرمشهر به اشغال نظامیان ارتش بعث عراق درآمد، نیروهاى مدافع خرمشهر در نهایت ایثار و از خودگذشتگى و رشادت و جوانمردى در مقابل دشمن ایستادگى كردند. این رزمندگان كه مركب از افراد نیروى زمینى ارتش، تكاوران دریایى نیروى دریایى و دلیرمردان سپاه پاسداران بودند هر آنچه داشتند در طبق اخلاص گذاشتند تا مانع از سقوط خرمشهر شوند اما سرانجام در روز 24 مهر ماه سال59 سقوط خرمشهر رسماً اعلام شد و این در حالى بود كه رزمندگان باقى مانده در شهر درگیر خونین ترین نبرد با نیروهاى متجاوز بودند و از همین رو خرمشهر، خونین شهر نامیده شد.

مسجد جامع خرمشهر

بخش دوم: سرود رهایى

بعدازظهر 8 فروردین ماه سال 1361 هنگامى كه عملیات فتح المبین به پایان موفقیت آمیز و درخشان خود رسیده بود، فرمانده وقت نیروى زمینى ارتش (سپهبد شهید على صیاد شیرازى) عناصر طراح عملیات طریق القدس را كه در اهواز مستقر بودند به دزفول (قرارگاه عملیاتى كربلا2) احضار و خطوط كلى عملیات آفندى بعدى (طرح كربلا 3 كه در مرحله اجرا بیت المقدس نام گرفت) را به آنها ابلاغ و خط مشى طرح ریزى عملیات بیت المقدس را نیز مانند عملیات فتح المبین بر مبناى هماهنگى و همكارى نزدیك و صمیمانه میان ارتش و سپاه تعیین كرد. در نخستین نشست شور ستادى دو راهكار كلى مطرح گردید كه عبارت بودند از:

1) تك از شمال به جنوب از جبهه كرخه كور و نیسان با هدف وصول به جفیر، كوشك و طلایه و ادامه پیشروى به سوى خرمشهر

2) تك از شرق به غرب با عبور از رودخانه كارون، با هدف گسستن جبهه دشمن از وسط و تجزیه آن به دو بخش شمالى و جنوبى و سپس احاطه جفیر در شمال و خرمشهر در جنوب

تدبیر كلى روى سرعت در طرح ریزى و تهیه مقدمات و آمادگى به منظور شروع عملیات تأكید مى كرد و با تدبیر یاد شده به دشمن فرصت به خود آمدن از ضربه اى كه در عملیات فتح المبین دریافت داشته بود، داده نمى شد و در نتیجه به نوعى غافلگیرى مى انجامید. از این رو، 9 فروردین ماه 61 با وجود این كه هنوز طرحى براى عملیات تهیه نشده بود ولى منطقه عملیات آتى از قبل مشخص گردیده بود، به ارتش و سپاه دستور داده شد تا تعدادى از یگان هاى خود را براى پدافند از منطقه عملیاتى فتح المبین نگه دارند و بیشتر نیروهاى خود را به مناطق تعیین شده در جنوب اهواز و شرق كارون اعزام كنند.

فرماندهى عملیات بیت المقدس

با خلع بنى صدر (رئیس جمهور وقت) از فرماندهى كل قوا و تغییر و تحولى كه در سیستم فرماندهى نیروها پیش آمد، رزمندگان ارتش و سپاهى كه از آغاز جنگ دوشادوش یكدیگر جنگیده بودند، وحدت و انسجام بیشترى یافتند و این وحدت كه در صحنه هاى عملیاتى به صورت تركیب و ادغام رزمندگان و یگان هاى ارتش و سپاه در یكدیگر تجلى یافت و از آن پس عملیات ها به صورت مشترك اجرا گردید. شهید صیادشیرازى، فرمانده وقت نیروى زمینى ارتش، این وحدت و یكپارچگى رزمندگان را كه ثمرات ارزنده اى داشت، «تركیب مقدس» نامید.

در عملیات بیت المقدس، قرارگاه عملیاتى كربلا در جنوب كه در 31 فروردین سال 1361 افتتاح شده بود، هدایت و كنترل عملیاتى دو بازوى توانمند دفاع مقدس را كه چون یك روح در دو جسم بودند به عهده داشت.

هدایت عملیات بیت المقدس

عملیات بیت المقدس در 4 مرحله به شرح زیر طرح ریزى شد:

مرحله اول: عبور از رودخانه كارون، تصرف و تحكیم سرپل (تلاش اصلى) و همزمان درگیر كردن دشمن در جبهه كرخه كور (تلاش پشتیبانى)

مرحله دوم: ادامه تك نیروها از سرپل و پیشروى به سوى خط مرز در باختر همزمان با احاطه خرمشهر و پیشروى در جبهه كرخه كور در صورت امكان .

مرحله سوم: ادامه تك از خط مرز به سمت شرق بصره و رسیدن به كرانه شرقى اروندرود درحد فاصل نشوه تا بصره.

مرحله چهارم: پدافند در ساحل شرقى اروندرود.

در عمل، به دلایل متعدد و از جمله واكنش هاى دشمن وقوع رویدادهاى غیرقابل پیش بینى، فقط مراحل اول و دوم با موفقیت كامل به اجرا درآمد و از اجراى مراحل سوم و چهارم صرف نظر شد. در اجراى مرحله اول عملیات، عبور از رودخانه كارون 2 ساعت زودتر از زمان پیش بینى شده و در ساعت 4 بعدازظهر آغاز شد. فرماندهان كه از روز قبل پیش بینى صدور دستور حمله را كرده بودند، صبح روز9 اردیبهشت ماه عملیات پل زنى را آغاز و پل هاى شناور را در محل هاى تعیین شده نصب كردند. سرانجام در 30 دقیقه بامداد روز جمعه 10 اردیبهشت ماه ،1361 قرارگاه كربلا با صدور رمز «بسم الله الرحمن الرحیم، بسم الله القاصم الجبارین، یا على بن ابى طالب» به قرارگاه هاى قدس، نصر و فتح دستور آغاز عملیات بیت المقدس را صادر كرد. بدین ترتیب، نیروهاى سلحشور ارتش جمهورى اسلامى ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامى و دلاورمردان مخلص بسیجى، عملیاتى را آغاز كردند كه حیرت كارشناسان نظامى جهان را برانگیخت. رزمندگان اسلام با طرح ریزى، هدایت و اجراى عملیات بیت المقدس ضمن آزادسازى خرمشهر پس از حدود 20 ماه اسارت، توانمندى خود را نه تنها به رخ رژیم بعث و ارتش عراق بلكه به رخ همه جهانیان كشیدند.

منابع:

- تحلیلى بر وقایع صحنه عملیات خوزستان در سال اول جنگ تألیف سرتیپ ستاد نصرت الله معینى وزیرى، سازمان حفظ آثار و ارزش هاى دفاع مقدس ارتش

- هشت سال دفاع مقدس، جلد چهارم، سازمان عقیدتى سیاسى ارتش

- اطلس نبردهاى ماندگار، نیروى زمینى ارتش

نوشته: سرهنگ على سجادى

روابط عمومى ارتش جمهورى اسلامى ایران

على سجادى

روزنامه ایران 860301