داستان هایی از انقلابیون قرن نوزده

به تازگی نمایش نامه «ساحل آرمانشهر» تام استاپارد با ترجمه نازنین دیهیمی و مهدی نوری در نشر ماهی منتشر شده است. «ساحل آرمانشهر»، درامی حماسی است که ماجرای بخشی از انقلابیون قرن نوزدهم را روایت کرده است.

«ساحل آرمانشهر» سه گانه ای است که سه کتاب آن به ترتیب عبارتند از: «سفر»، «کشتی شکستگان» و «نجات». این سه گانه، در مجموعه ای با عنوان تئاتر و تاریخ که در نشر ماهی منتشر می شود به چاپ رسیده است؛ مجموعه ای که قرار است در آن نمایش نامه هایی به چاپ برسند که یا ماجرای آنها حول واقعه ای تاریخی شکل گرفته یا شخصیت های محوری نمایش نامه اشخاصی حقیقی اند. یادداشت مجموعه، چند هدف را برای آن در نظر گرفته از جمله این که «بدین واسطه ممکن است طیف گسترده تری از مخاطبان معمول ادبیات، خاصه علاقه مندان به تاریخ، جذب این مجموعه شوند و به تاریخ، این بار از منظری دراماتیک، بنگرند.» دیگر این که این مجموعه می کوشد فرصتی برای علاقه مندان به ادبیات نمایشی فراهم آورد تا ضمن خواندن یک نمایش نامه، آشنایی بیشتری با تاریخ پیدا کنند. این مجموعه سومین هدفش را آشتی دادن تاریخ و ادبیات دانسته است: «...متأسفانه در کشور ما، علاقه مندان به ادبیات میانه چندانی با تاریخ ندارند و خوانندگان حرفه ای تاریخ هم کم تر به سراغ ادبیات می روند. امید است که این مجموعه به کار هر دو گروه بیاید و مقصود حاصل شود.» تام استاپارد در «ساحل آرمانشهر»، روایتی از زندگی نویسندگان و روشنفکرانی به دست داده که اسیر استبدادند و برخی از شخصیت های این نمایش نامه، از مشهورترین چهره های تاریخ ادبیات و اندیشه اند.
طبق توضیح پیشگفتار کتاب، هسته اصلی «ساحل آرمانشهر» مقطعی است از زندگی ویساریون بلینسکی، منتقد ادبی، که در دهه های ١٨٣٠ و ١٨٤٠ در مسکو و سن پطرزبورگ فعالیت می کرد. اما بلینسکی تنها نقطه آغازی است برای سه گانه «ساحل آرمانشهر»؛ سه گانه ای درهم تنیده و درعین حال مجزا که هرچه پیش می آید، شخصیت های دیگری را وارد قاب خود می کند. کسانی مثل باکونین، تورگنیف، آلکساندر هرتسن و... .

اولین بخش از سه گانه «ساحل آرمانشهر» با نام «سفر»، بر باکونین و خانواده اش متمرکز است، بلینسکی در «سفر» و «کشتی شکستگان» حضور دارد و شخصیت اصلی «کشتی شکستگان» و «نجات» هم هرتسن است. هرتسن، باکونین و تورگنیف در هر سه کتاب حضور دارند و این نمایش نامه ها به ترتیب زمانی پشت سر هم قرار گرفته اند. هرچند که تام استا پارد نوشته که دوست دارد فکر کند هریک از این نمایش نامه ها به خودی خود اثری مستقل اند. استاپارد در پیشگفتار کتاب، درباره نمایش نامه اول، «سفر» نوشته: «هرتسن دوبار در سفر ظاهر می شود؛ قبل و بعد از دستگیری و تبعیدش در روسیه. نخستین باری که تورگنیف را در نمایش نامه می بینیم، جوانی است جویای نام که دلش می خواهد یک روز شعر خوبی بنویسد، شاید همین فردا. اما اولین بخش این سه گانه به آنارشیست آینده، میخائیل باکونین، تعلق دارد. زندگی باکونین در مقاطع مختلف بی قیدانه و در عین حال متهورانه به نظر می رسد و ظاهرا آن چه به پیش می بردش توفان های عواطف و تحلیل های شهودی است. سرآخر او خود را در تقابل کامل با مارکس یافت و در نتیجه، برخلاف هرتسن، بلواری در مسکو به نام او نشد.» «سفر» اولین بار در ٢٧ ژوئن ٢٠٠٢ در لندن به روی صحنه رفت. «سفر» در روسیه و در ملک خانواده باکونین می گذرد. باکونین دانشجوی دانشکده افسری است و آن چه خانواده باکونین را با بحران مواجه می کند مرخصی میخائیل و بازگشت او به خانه است. او که حالا شیفته فیلسوفی هگلی شده، به نظام اجتماعی روسیه و دستگاه تزاری با تحقیر نگاه می کند. پرده دوم نمایش نامه به عقب برمی گردد و این بار همان سال ها را در مسکو و سن پطرزبورگ به تصویر می کشد.
«کشتی شکستگان»، دومین کتاب این سه گانه، بین سال های ١٨٤٦ و ١٨٥٢ در ساکالووا، ملکی اربابی در بیست کیلومتری مسکو، زالتسبرون آلمان، پاریس، درسدن و نیس می گذرد. در اینجا، باکونین به تدریج از محور قصه کنار می رود و هرتسن جای او را می گیرد و سه فاجعه در زندگی او روایت می شود: فجایع ١٨٤٨، مرگ فرزند خردسالش در کشتی توفان زده و بعد رابطه عاشقانه همسرش با شاعر رادیکال آلمانی، گئورگ هروگ. هرتسن این فجایع را با ایمانش به سوسیالیسم روسی تاب می آورد و البته سوسیالیسم جهانی که مدنظر مارکس است را مردود می شمارد. این نمایش نامه اولین بار در ٨ ژوئیه ٢٠٠٢ در لندن به روی صحنه رفت. بخش سوم «ساحل آرمانشهر»، «نجات» نام دارد که نخستین بار در ١٩ ژوئیه ٢٠٠٢ در لندن اجرا شد. وقایع این نمایش نامه بین سال های ١٨٥٣ و ١٨٦٥ در لندن و ژنو رخ می دهد. در این نمایش نامه، هرتسن بعد از مرگ همسر و فرزندش به انگلستان مهاجرت کرده است. او در گاهنامه اش با نام «ناقوس»، به ترویج شکلی از سوسیالیسم انسانی که به آن معتقد است می پردازد. خانه او در اینجا تبدیل به مرکزی برای تمام تبعیدیان روسی از هر دسته و گروه فکری شده است و البته هرچه می گذرد این تبعیدیان بیش از پیش به آرمان های بشردوستانه هرتسن به چشم عقایدی کهنه و منسوخ می نگرند. در بخش های پایانی نمایش نامه، هرتسن بالاخره با باکونین به صلح می رسد و البته بحثی جدی هم با مارکس دارد. در «نجات» تورگنیف هم حضور دارد در روایت استاپارد، او با شخصی ملاقات می کند که بعدا الگوی بازاروف نیهیلیست، قهرمان رمان «پدران و فرزندان» می شود.

منبع: شرق