کتابخانه ملک، میراث ماندگار وقف

یک دیوان شعر، انگیزه حاج حسین آقا ملک برای تاسیس کتابخانه شد.

بیست و سوم فروردین ژان لوک مارتینز، رییس موزه لوور فرانسه از کتابخانه وموزه ملک در تهران بازدید کرد. وی از کوشش حاج حسین آقا ملک، بنیان گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک به عنوان یک شهروند در ایجاد گنجینه ای کم نظیر از آثار فرهنگی- تاریخی ایران ابراز شگفتی می کند و می گوید: موزه لوور پاریس علاقه مند است در قالب همکاری های مشترک با کتابخانه و موزه ملی ملک، در تهران و پاریس، نمایشگاه های هنری برگزار کند.

مارتینز که از تالارهای سکه، خوش نویسی و نگارگری، آثار لاکی، آثار کمال الملک، آثار اهدایی بانو عزت ملک ملک و نمایشگاه حاج حسین آقا ملک، نمایشگاه «نشستن» و نیز مخزن آثار موزه ای و نسخه های خطی بازدید کرد، با تحسین اقدامات انجام شده در ایجاد مخازن استاندارد و روزآمد در کتابخانه و موزه ملی ملک، می گوید: دگرگونی و تغییر در بخش مخازن آثار موزه لوور پاریس، از برنامه های مهم آینده در این گنجینه بزرگ است. اقدامات و استانداردهایی که در بخش مخازن کتابخانه و موزه ملی ملک ایجاد شده است، به ویژه در زمینه نگهداری آثار فرهنگی و هنری ایرانی- اسلامی از جمله فرش، تابلوهای خوش نویسی و نگارگری می تواند به موزه های دیگر در این زمینه کمک کند و الهام بخش باشد.

بنیان گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک، آن طور که در گفت وگو با روزنامه ی اطلاعات در تاریخ 30 اردیبهشت 1345 روایت کرده، برای نخستین بار در سال 1278 از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتاد. «در سال 1317 هجری قمری (1278 خورشیدی) که به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم، در بازگشت در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهان مان به 400 نفر می رسید، استقبال باشکوه و پذیرایی 15 روزه کرد. من در نیشابور نسخه ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این 15 روز از روی آن نسخه ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم».

تشکیل کتابخانه اما به زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام شش سال بعد انجام شد. «6 سال بعد، از طرف پدرم مامور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه ی «شیخ عبدالحسین» پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کردم. بعدا هم کتاب های میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتاب ها بوجود آوردم، پس از آن هر کجا می شنیدم که کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی به هم زدم، به طوری که برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه می شد هر کس هر چه کتاب داشت می خریدم».

کتابخانه مشهوری که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت. «در سال 1336 قمری (1297 خورشیدی) که پدرم درگذشت، این خانه را که خود من در آنجا متولد شده ام به کتابخانه اختصاص دادم ... کتاب ها را تا نخوانده ام به کتابخانه تحویل نداده ام». کتابخانه ملی ملک اکنون به پایتخت آمده و با حضور در بازار حلبی سازهای تهران، به دوره ای تازه از زندگی اش وارد شده بود. این اما پایان اندیشه بزرگ حاج حسین آقا ملک و کتابخانه مشهورش نبود. او که اکنون با درگذشت پدر بازرگان و زمین دار، میراث دار ثروت بی کران او شده بود، به واسطه کتابخانه، به گستره ای تازه از فعالیت فرهنگی روی آورد؛ راه اندازی موزه «انگیزه من از تاسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و ... که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند آنها سوال می کردند که سکه های قدیم ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدان ها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده ام». او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیان نهد، به روایت خودش، در سال 1314 کتابخانه و موزه ملی ملک را تاسیس و سازمان دهی کرد.

کتابخانه ملی ملک با داشتن 19 هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، یکی از 6 گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران است. 4 کتابخانه دیگر عبارتند از کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. در این میان، امتیاز کتابخانه ملک به نفاست و ارزش هنری آثار است.

همچنین این کتابخانه دارای حدود 70 هزار کتاب چاپی، 3400 کتاب چاپ سنگی و 548 عنوان نشریه ادواری در 4000 مجلد است.

خش قابل توجهی از کتاب های چاپی متعلق به پیش از سال 1320 خورشیدی هستند و در زمره نخستین کتاب های چاپی ایران قرار می گیرند. کتابخانه ملک پیوسته با خرید کتاب های خطی و چاپی از محل عواید موقوفات ملک غنی تر می شود.

غیر از مخازن کتاب و تالارهای مطالعه، بخش های مجهزی هم برای انجام امور فنی از قبیل مرمت نسخ خطی، عکاسی و تهیه میکروفیلم، صحافی، جلدسازی و ... ایجاد شده اند.

در کنار این بخش ها انتشارات موسسه از سال 1348 برای چاپ و نشر نسخ خطی موجود در کتابخانه و آثار پژوهشی مرتبط با آن ها تأسیس شده است.

کتابخانه و موزه ملی ملک از زمان تاسیس تاکنون، از نظر محتوایی، کارکردی دوگانه داشته است؛ حاج حسین آقا ملک، خود نیز تصریح داشته است که وجود کتابخانه و موزه در کنار یکدیگر موجب می شود پژوهشگران هم زمان با بهره گیری از کتاب ها و نسخه های خطی، با تماشای آثار موزه ای و تاریخی، با فرهنگ پربار ایرانی- اسلامی آشنا شوند.

این همسایگی و همنشینی در سراسر روزگار فعالیت موقوفه موجب شده است عملکرد فرهنگی آن افزایش و گسترش یابد و آنچه در این میانه به چشم می آید هم افزایی فعالیت های کتابخانه ای و موزه ای و نگاهی نو به مقوله تخصصی کتابداری و موزه داری است. به عنوان نمونه، بسیاری از نمایشگاه های موزه ای در سال های گذشته بر اساس یافته های پژوهشی از نسخه های خطی کتابخانه در حوزه هایی همچون نجوم، طب اسلامی، هنرهای سنتی، ریاضیات و تقویم شکل گرفته است.

کتابخانه دیجیتال این موسسه با چهار هزار نسخه خطی،دو هزار چاپ سنگی و سربی، هزار و 370 مجله، 450 روزنامه، 35 سند و 60 نقشه در اختیار محققان قرار دارد.

چهار هزار نسخه اسکن شده با قابلیت جستجوی شناسنامه، عنوان نسخه خطی، پدیدآورنده و زمان کتابت در سایت دیجیتال موسسه و کتابخانه ملی ملک درج شده است.

منابع:
کتابخانه ملک
ایبنا
ایسنا
تسنیم