سرنوشت مبهم یک حمام تاریخی

مهرماه سال گذشته مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل از پیشرفت فیزیکی ۹۵ درصدی پروژه‌ای خبر داد که ماجراهای متعدد داشته و که گاهی با اعتراض کارشناسان و گاهی با نقد خود مدیران همراه بوده است.

در آن مقطع زمانی حجت‌الاسلام اکبر قیامی با یک خبر امیدوارکننده تصریح کرد: حمام تاریخی وکیل واقع در مرکز شهر اردبیل که با پیشرفت فیزیکی ۹۵ درصد در حال اتمام است و  به‌زودی کارهای نازک‌کاری  آن به پایان می‌رسد، برای افتتاح در هفته وقف آماده می‌شود.

این افتتاح که به صورت نمادین دهه فجر بهمن‌ماه سال گذشته انجام شد با تبلیغات گسترده و حضور اصحاب رسانه همراه شد و خبرگزاری مهر در خبری تحت عنوان « ۵۵۰ میلیارد ریال پروژه شهری در اردبیل به بهره‌برداری رسید» آغاز به کار این مجموعه تجاری را با مخاطبان خود در میان گذاشت.

این افتتاح که حسن ختام پروژه مشارکتی شهرداری اردبیل، اوقاف اردبیل و سرمایه‌گذار بخش خصوصی بود متأسفانه از اساس نمادین از آب درآمد و درحالی‌که ۱۰ ماه از سال ۹۴ سپری شده است، بخش عمده‌ای از واحدهای تجاری این مجموعه همچنان با کرکره‌های بسته مواجه است.

خبرگزاری مهر به سراغ مدیران مشارکت‌کننده در این پروژه رفت تا به دلیل اهمیت این پروژه، چرایی افتتاحی که به نظر نمادین می‌آید را جویا شود.

اظهارات متناقض مدیران تنها در یک پروژه ازآن‌جهت قابل‌توجه است که حمام وکیل یکی از مواریث تاریخی اردبیل و در دل بازار آن بوده و با قدمتی متجاوز از ۴۰۰ سال از معماری‌های منتسب به دوره صفوی است و تخریب شبانه آن با انتقاد و گله‌مندی‌های متعدد شهروندان و اهالی رسانه همراه شد.

از سویی این پروژه یکی از الگوهای پروژه‌های مشارکتی است که توسط دو دستگاه اجرایی ذکر شده و نظارت میراث فرهنگی و سرمایه‌گذار از چند سال قبل باهدف بازتعریف کاربری جدید برای یک بنای تاریخی در حال تخریب آغاز شد و بااین‌وجود هنوز که هنوز است راه به‌جایی نبرده است.

بی‌توجهی به قدمت تاریخی بنا                

اردبیل به برخورداری از حمام‌های تاریخی در سطح کشور شهرت دارد و درواقع در هر کدام از محلات قدیمی شهر می‌توان حمامی با معماری منحصربه‌فرد مشاهده کرد. از بین حمام‌های تاریخی، حمام وکیل به دلیل قدمت، ویژگی‌های معماری و حتی اجتماعی ازجمله آثار قابل‌توجه است.

تاریخ ساخت این حمام همانند معمار آن مشخص نیست، اما پیشینه این اثر بنا به تأکید سیدجمال ترابی طباطبایی در جلد دوم کتاب «آثار باستانی آذربایجان» به دوره صفویه برمی‌گردد، اما حمام وکیل تا سال ۱۳۶۱ فعال بوده و از این تاریخ تعطیل شده است.

این اثر دارای چندین ورودی بوده که ورودی اصلی آن به یکی از هشتی‌های بزرگ بازار تاریخی اردبیل موسوم به «گنبد بزرگ» راه داشته که هم‌اکنون مسدود شده است، اما ورودی آن اواخر فعالیت خود از سمت خیابان امام خمینی(ره) و میدان امام حسین(ع) «تازه میدان» بوده که هم‌اکنون به‌صورت کامل تخریب شده است.

حمام وکیل اردبیل تا پیش از تخریب بخش‌های عمده‌ای از آن، ۳۵۰ مترمربع مساحت داشته ولی تا قبل از سال ۱۳۰۶ هجری شمسی وسعت آن بیش از دو برابر سطح فعلی بوده و شامل چهار حوض بزرگ بود که استخری اضافه بر حمام داشت.

در این سال یعنی سال ۱۳۰۶ هجری شمسی شهردار وقت اردبیل «آقا خان حبیبی» به‌منظور ایجاد خیابانی که هم‌اکنون خیابان اصلی اردبیل محسوب می‌شود، قسمت‌هایی از حمام وکیل ازجمله نصف چارحوض و تمامی گرمخانه سابق را تخریب کرد.

پس از اجرای طرح خیابان‌کشی معمار جدید این بنا بنام رستم علی برادر حاج شعبانعلی معمار معروف زنجانی ضمن تخریب باقیمانده چارحوض سابق، هشتی رختکن را بنا می‌کند که دارای حوض بزرگی بوده است.

خبرگزاری مهر در گزارشی با عنوان «تخریب حمام تاریخی وکیل در اردبیل/ بنای عهد صفوی پاساژ می‌شود» به  تخریب دور از انتظار این اثر تاریخی به بهانه ساخت پاساژ و توسعه مراکز تجاری، آن هم در وضعیتی که اغلب پاساژهای مناطق مرکزی شهر با رکود مشتری مواجه بود، پرداخته است.

سال ۱۳۹۱ سال ناخوشایندی برای این اثر تاریخی بود و به ناگاه در وضعیتی که انتظار می‌رفت احیای این پروژه در دستور کار قرار گیرد به‌صورت شبانه دستور تخریب آن صادر شد و بولدوزرها به‌دوراز چشم شهروندان به جان اثر تاریخی افتادند.

ساخت پاساژ با مشارکت اوقاف و شهرداری

این اقدام که از سوی رسانه‌های متعدد مورد نقد و بررسی قرار گرفت و دل دوستداران میراث فرهنگی را به درد آورد البته با این اظهارات که می‌خواهیم به‌جای حمام پاساژ دوطبقه بسازیم خاتمه یافت.

در آن مقطع زمانی مدیرکل وقت میراث فرهنگی دو روز بعد از تخریب شبانه از انتقادها ابراز گله‌مندی کرد و گفت: ما به دنبال مرمت این اثر با پلان اصلی و معماری سنتی هستیم.

بااین‌وجود سه سال از این اظهارات گذشته و نه‌تنها شکل ظاهری بنا تغییر یافته بلکه برخی مدیران به ابقای بخش‌هایی از حمام اعلام نظر کرده و برخی بازسازی را بدون اینکه کوچک‌ترین بخشی از حمام باقی‌مانده باشد اعلام می‌کنند.

هرچند در آن مقطع زمانی، موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل پیشنهاد تبدیل این مجموعه به یک موزه فاخر را طرح کرد، بااین‌وجود هیچ صدای پرسش و پیشنهادی نتوانست اصرار عجیب مدیران را مقابله کرده و آن‌ها را از طرحی که در پیش گرفته‌اند باز دارد.

به دلیل اینکه بخش‌هایی از این بنای تاریخی طبق ثبت ۱۹ شعبان ۱۲۷۷ هجری شمسی یعنی حدود ۱۵۰ سال پیش وقف شده و متعلق به اوقاف و امور خیریه اردبیل است، مسئولان در آن مقطع زمانی اعلام می‌کنند که این مجموعه با مشارکت سرمایه‌گذار، شهرداری اردبیل و اداره کل اوقاف استان به پاساژ تجاری تبدیل خواهد شد.

اجاره مغازه دلیل تأخیر؟

سرنوشت این پروژه با افسوس همراه شد و در هرسالی که سپری شده است شهروندان این سؤال را طرح کرده‌اند که ساخت پاساژ آن هم در کنار بازار اردبیل تا چه حد موردنیاز است.

از سویی بهره‌برداری این پروژه نیز چندان به بهره‌برداری واقعی نمی‌ماند و باوجود افتتاح نمادین هنوز که هنوز است بخش‌هایی از پاساژ فعال نشده است.

در سال‌های اخیر اوقاف اردبیل تلاش‌های قابل‌توجهی برای احیای موقوفات و به‌ویژه عمل به نیت واقفان در دستور کار قرار داده تا جایی که بسیاری از موقوفات با احیا توانسته‌اند بعد از مدت‌ها از تخریب یا سوءاستفاده رهایی یافته و نیت واقف را به خود ببینند. هرچند در خصوص حمام وکیل نیز این تأکیدات موردتوجه بوده اما مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل معتقد است این افتتاح نمادین نیست و حمام وکیل موقوفه حاج یوسف فصیحی است که به‌منظور بهره‌برداری بهینه و اجرای نیت واقف به‌صورت مشترک با مشارکت شهرداری و سرمایه‌گذار بخش خصوصی بازسازی شد.

قیامی در گفتگو با خبرنگار مهر افزود: در این بازسازی کل فضای حمام به مغازه  و بخش‌های تجاری تغییریافته و از بنای اصلی حمام باقی نمانده است.

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان بابیان اینکه این پروژه چندی پیش به بهره‌برداری رسید و امروز مغازه‌های آن قابل‌استفاده است، تأکید کرد: اوقاف استان در این پروژه سه باب مغازه دارد و مابقی متعلق به شهرداری و سرمایه‌گذار است.

قیامی در پاسخ به این سؤال که چرا باوجود بهره‌برداری هیچ‌یک از واحدهای تجاری این پروژه فعال نشده است، افزود: ما در حال اجاره دادن مغازه‌ها هستیم و این بار اگر مشتری مناسبی پیدا شود واحدها فعال می‌شوند.

وی بابیان اینکه نیت واقف این حمام اطعام در عزاداری‌های امام حسین (ع) است، اضافه کرد: به‌محض اجاره دادن ما عمل به نیت واقف کرده و درآمد مغازه‌ها را در این امر صرف می‌کنیم.

تخریب یا باقی ماندن بخش تاریخی

درعین‌حال که اوقاف اردبیل تأکید دارد بخش تاریخی در این بنا باقی نمانده، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اعلام می کند: در طول فرآیند بازسازی این نهاد اجرایی مشارکت داشته و به روند مرمت نظارت داشته است.

منصور عالی‌قدر در گفتگو با خبرنگار مهر بیان داشت که نظارت بر روند مرمت انجام شده و حتی شماره ثبتی نیز اخذ شده است.

نه‌تنها افتتاح این مجموعه در هاله‌ای از ابهام و پیش‌بینی‌های پادرهواست بلکه باقی ماندن یا نماندن بخش‌هایی از بنای تاریخی نیز با اظهارات متعددی مواجه شده است.

در این خصوص معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری شهرداری اردبیل گفت: این پروژه به‌صورت ترکیبی توسط سرمایه‌گذار بخش خصوصی، میراث فرهنگی و شهرداری اردبیل اجرا می‌شود.

ترکیب نامشخص دستگاه‌های متولی

وی در پاسخ به این سؤال که آیا اوقاف اردبیل جزو مشارکت‌کنندگان بازسازی این طرح است یا نه، به خبرنگار مهر گفت: این پروژه توسط شهرداری و سرمایه‌گذار اجرا شده و میراث فرهنگی به دلیل قدمت تاریخی آن در ساخت‌وساز نظرات خود را اعمال کرده است.

سخاوت شیدا بابیان اینکه ازنظر احداثی و اجرایی این پروژه تکمیل بوده و در مرحله رفع ایراداتی است که از سوی میراث فرهنگی وارد شده است، اضافه کرد: سرمایه‌گذار موظف به رفع این ایرادات شده چون تأکید بر این است که بخش‌های تاریخی پروژه از بین نرود.

شیدا بابیان اینکه بخش تاریخی خود حمام در بازسازی باقی‌مانده و تنها از محوطه آن برای ساخت واحدهای تجاری استفاده شده است، ادامه داد: تعداد واحدهای تجاری شهرداری در این پروژه ۳۳ واحد است.

معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری شهرداری اردبیل در پاسخ به این سؤال که چرا باوجود بهره‌برداری از این پروژه در ابتدای سال واحدهای تجاری فعالیت خود را آغاز نکرده‌اند، افزود: بعد از اصلاح ایرادات طرح شده از سوی میراث فرهنگی واحدهای تجاری فعال خواهند شد.

شیدا تأکید کرد: چارچوب حمام ازجمله گنبد حفظ شده و تلاش بر این بوده نظرات میراث فرهنگی در احیای این بنا لحاظ شود تا صدمه‌ای به هویت تاریخی آن وارد نشود.

هنوز بخش‌هایی از پروژه باقی‌مانده و تا به اتمام نرسیده که نمی‌توان به بهره‌برداری رساند.وی ابراز امیدواری کرد که با رفع نواقص جزئی تمامی واحدهای تجاری این مجموعه از سال آینده آغاز به کار کنند.

وی به وسواس ویژه برای بازسازی این اثر تاریخی اشاره و تصریح کرد: اجرای این پروژه می‌تواند به‌عنوان الگویی در سایر استان‌ها مطرح باشد چراکه یک پروژه مشارکتی است که توانسته یک مجموعه تاریخی را حفظ و کاربری‌های جدید نیز کنار آن تعریف کند.

اظهاراتی مبنی بر پروسه اجاره دادن واحدها در حالی مطرح می‌شود که سرمایه‌گذار طرح در گفتگو با خبرنگار مهر تأکید کرد: کار بازسازی تمام نشده که آن را افتتاح بکنیم.

دولت‌پناه افزود: هنوز بخش‌هایی از پروژه باقی‌مانده و تا به اتمام نرسیده که نمی‌توان به بهره‌برداری رساند.

وی البته در خصوص زمان پیش‌بینی شده برای اتمام این پروژه برخلاف معاونت شهرداری اردبیل اعلام بی‌اطلاعی کرد و گفت: بنده این مسائل را دقیق نمی‌دانم.

از سویی در حالی شیدا معتقد است  برای بازسازی این اثر تاریخی وسواس ویژه صرف شده و می‌تواند به‌عنوان الگویی از یک پروژه مشارکتی در سایر استان‌ها مطرح باشد که به نظر می‌رسد نه در حفاظت از بخش تاریخی و نه در زمان آغاز به کار این مجموعه اجماعی در نظرات مدیران متولی مشاهده نمی‌شود.

هنوز تجربه تلخ از بین رفتن کامل حمام سرچشمه در ذهن شهروندان اردبیلی باقی‌مانده است و اینبار حمام وکیل است که هرچند می‌توانست با کاربری مطلوب‌تری تعریف شود، همچنان گرفتار اظهارات ضدونقیض مدیران است.