شمی در انتظار باستان شناسان

٧٩ سال از کشف مرد شمی یا همان مرد مفرغی پارتی می‌گذرد. مردی که فرسنگها از خانه اش دور مانده و بدون داشتن یک دست در حصار موزه ملی ایران جا خوش کرده است. مرد شمی اما تمام قد ایستاده و نزدیک به یک قرن است که به شمی و گذشته‌اش خیره مانده است. گذشته‌ای پر از ابهام که هنوز دستی برای حل معمای تاریخی‌اش یافت نشده است.

محوطه شمی یکی از روستاهای زاگرس میانه در شهرستان ایذه و در استان خوزستان است. با اینکه احتمال می‌رود در این منطقه رویدادهای تاریخی بسیار مهمی رخ داده باشد اما تاکنون جزء کشاورزان و دست سوداگران آثار تاریخی، به ندرت پیش آمده که دست یک باستان شناس پرده از اسرار تاریک این محوطه ارزشمند باستانی بردارد.

از ٧٩ سال پیش، همان زمانی که مرد اشکانی در محوطه کل چندار شمی ایذه به طور کاملا اتفاقی توسط مردم کوچرو که به دستور رضاخان پهلوی محکوم به یکجانشینی شده بودند، یافت شد تنها یکبار این منطقه توسط ارول اشتاین باستان شناس انگلیسی به مدت یک هفته مورد کاوش قرار گرفت. از آن زمان دیگر هیچ فعالیت باستان شناختی در منطقه انجام نشد تا اینکه در سال ١٣٦١ جعفر مهرکیان به بررسی و شناسایی منطقه کل چندار شمی پرداخت.

٤ سال پیش اما یک هیات ایرانی با همکاری هیاتی از باستان شناسان ایتالیایی با هدف بررسی تختگاه یا همان نیایشگاهی که ارول اشتاین در نخستین سالهای کشف مرد شمی با آن مواجه شده بود راهی محوطه کل چندار در شهر ایذه شدند.

همان زمان این هیات مشترک ایرانی و ایتالیایی ساختارهای معماری نیایشگاهی بزرگی را کشف کردند که اسرار بسیاری از باورهای آیینی مردم الیمایی را بازگو می‌کرد.

با این وجود، اولین فصل از کاوش باستان شناسان که با هدف بررسی دیوار تختگاه یا همان نیایشگاهی که اشتاین کشف کرده بود آغاز شد. در این فصل از کاوش باستان شناختی، اولین آرامگاه سردابه‌ای و یک سازه آجری کشف شد. جعفر مهرکیان باستان شناس محوطه باستانی کل چندار شمی می گوید: از آنجایی که تمام سازه‌های محوطه از سنگ و بدون ملات ساخته شده بود، معماری آجری این سازه از منظر باستان شناسی بسیار اهمیت دارد.

دومین فصل کاوش های منطقه شمی اما با هدف کشف سازه‌های معماری آیینی صورت گرفت. به گفته مانا روحانی یکی از اعضای هیات باستان شناسی، در فصل دوم، 4 آرامگاه الیمایی شناسایی شد که مهمترین آرامگاه یک سازه‌ای آجری بود. این آرامگاه درحالی با آجر در سایت شمی به دست آمد که آرامگاه‌های گلالک و دیگر آرامگاه‌هایی که در این دوره وجود داشتند با سنگ ساخته شده اند.

در فصل سوم اما علاوه بر پیگیری و بررسی تختگاهی که توسط اشتاین کشف شده بود، پلکان مربوط به آرامگاه نیز مورد بررسی قرار گرفت. بررسی‌های باستان شناسان در این فصل منجر به کشف یک دیوار شد. دیواری که آرامگاه را محصور می کرد.

مرد اشکانی زخم خورد، نیایشگاه الیمایی‌ها نابود شد

جعفر مهرکیان باستان شناس محوطه باستانی شمی اما به رویدادهای تاریخی و دلایل نابودی نیایشگاه الیمایی‌ها اشاره می کند. او معتقد است: داده‌های باستان شناسی از منطقه و سنگهای تراش خورده و پرت شده نشان از آن دارد که نیایشگاه الیمایی‌ها طی یک رویداد تاریخی مثلا روی کار آمدن ساسانیان و فروپاشی اشکانیان و الیماییان در این منطقه بوده است.

او می گوید: شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که همان زمان که زخم بر شکم مرد پارتی وارد شده و این تندیس نابود می‌شود در همان دوره محوطه شمی تخریب می‌شود.

به گفته این باستان شناس، در سطح 50 هکتاری محوطه باستانی شمی جز آرامگاه و سازه‌های معماری و نیایشگاه هیچ نوع معماری دیگر حتی معماری مسکونی وجود نداشته است.

مهرکیان معتقد است، محوطه شمی مکان کاملا استراتژیک و یک دژ طبیعی است. دوره‌ای که مردم الیمایی پس از سلوکی‌ها بر خوزستان مسلط شدند و به صورت چریکی در میان کوه‌ها زندگی می کردند و با حمله و جنگ و گریز سعی داشتند موقعیت خود را تثبیت کنند. با این وجود این دوره بسیار تاریک و مبهم باقی مانده و اطلاعات ما نسبت به آن بسیار اندک است.

شمی در چنبره کشاورزان، باستان شناسان و حفاران غیرمجاز

دره شمی که در دوران الیمایی همانند یک دژ تسخیر ناپذیر بود درحال حاضر نه تنها در چنبره فعالیت‌های کشاورزی قرار گرفته که به شدت مورد تهدید سوداگران آثار تاریخی قرار دارد. مهرکیان می گوید: زمین هایی که در آنها کاوش می‌کنیم هنوز تملک نشده است به همین دلیل در حین کاوش تلاش می‌کنیم که رعایت حال کشاورزان را کرده و آسیبی به محصولات کشاورزی آنها نرسانیم.درواقع بیشتر سعی داریم که تمام حفاری‌های خود را در نقاطی انجام دهیم که مردم منطقه کشت نمی کنند.

او اما به گور جمعی اشاره می‌کند که توسط حفاران غیرمجاز از بین رفته است. به گفته این باستان شناس، در این محوطه باستانی یک گور و یک آرامگاه خانوادگی وجود دارد که به دلیل تعرضهای سوداگران اشیای تاریخی از بین رفته ولی ما از متخصصان میان رشته‌ای دعوت کرده‌ایم که به این سایت بیایند و به نمونه برداری از بخش های باقی مانده بپردازند چراکه معتقدیم با اینکه این گور از بین رفته اما باز هم می توان اطلاعات ارزنده ای را از درون آن استخراج کرد.

مهر کیان اما معقتد است، در این منطقه کشاورزان مرتب در حال جابجا کردن سنگ ها هستند و حفاران غیرمجاز نیز از این سایت مهم باستانی غافل نمی‌مانند. از همین رو نه تنها باید باستان شناسان به صورت مستمر در این منطقه به کاوش بپردازند که باید اقدامات حفاظتی نیز در اولویت قرار بگیرد.